Sâp Vakvai
Kum 1898 khan Bombay lawng chawlhna hmunah chuan Sâp tlangval zam ṭha leh inkhaithli thler thlawr tak mai chu, khawvel letliama Kumpinu ke nghahchhan ram aṭangin a lo chuang chhuak ve hlawl a. Hriat ngai loh ramah, India hmar chhak kila Zofate hnena Chanchin Ṭha mei chher chhi kai tura tirh a nihna a thinlunga inthum rawn tlut tlut chungin a bungraw neih ang chun chunte nen tuipui kamah chuan India boruak a hîp vang vang a.
Lehkha zir kawnga mi duai lo tak, thu leh hla ti mi, rimawi leh solfa lama zeihawih êm êm, America rama zirtirtu hna eng emaw chen lo thawk sil ve tawh, retheihna karah pawh beidawng lova theihtâwpa a chhungte enkawl ṭhin mi, pastor ordination nen thlapa an thlah liam a ni a; amaherawhchu, a rawngbawlna a ṭan tak tak hma hauhin harsatna chuan a bawh buai nghal a.
A nau, missionary hna thawk tur thova America chhimthlang lam pan chu lawng chetsualnaah a thi tih thuin a rawn dêng a, a nu hmeithai rethei leh khawhar tak chuan an rama kir leh mai tura a chahna thirhrui a dawng zui bawk. Bombay-ah chuan ni sawm lai mai rilru chavai takin thutlukna siam hleithei lovin a awm a; a tih theih chhun ṭawngṭaia Pathian auh chu a bâng thei lo, mittui nen Pathian a râwn mawlh mawlh mai a ni.
Chutah a hla duh tak pakhat, amah ngeiin a hnua Zoṭawnga a lehlin zui tâk hmangin Pathianin a rilruah thu a sawi ta a:
“Dam chhung mi hmuak apiang i tirh ni se,
A nuam nge a hrehawm, eng pawh ni se;
Hei ngawt hi ka dil ang, i lam lo hnaih zel hi,
I lamah min hîp rawh, Lalpa Pathian”
A hnung lam a thlir a, a nu amah chauha awm tur a mitthlaah a lo lang a, a hma lamah lah Chanchin Ṭha mamawh em em Zoram a mitthlaah a lang ut bawk a, a tâwpah chuan a nu kohna a ngaih pawimawh loh vang ni lovin, Pathian kohna leh khaw chhak kila Lushai Hills la thim tak mai kohna ri chu a thinlunga a rin êm avang zawkin ‘I lamah min hîp rawh, Lalpa Pathian’ ti chungin mittui nen Zoram lam pan zel a tum ta zawk a ni.
Tichuan amah lo hmuaktu Zosaphluia (Rev. D.E. Jones) leh Rai Bahajur te nupa hnungzui chuan December 31, 1898-ah Aizawl a chuang chhuak ve ta a. Mizote hmuhah chuan Sâp vakvai dang leh bawk, Sâp dang an hmuh anga thuam phursaktu nei lo, sipai ṭhuihhruai pawh nei si lo, lo lang ve leh ta a ni a; amah aia thla 16-a lo awm hmasa chu Zosaphluia an ti tawh si a, chu tlangval lo thleng thar Rev. Edwin Rowlands chu Zosap thar a nih angin, duhsak takin ‘Zosapthara’ tiin an ko ve ta a ni.
A Hnathawh Chu
Mizoram a lo thlen hlim atangin Mizo ṭawng a zir nghal a, a thiam chak zia chu mak tak a ni; Chanchin Ṭha thlen kum 50-na (1944) puala Zosaphluia lehkhathawnah chuan, “1898 tâwpah Zosapthara a lo thleng ta a, thla thum lekah Zoṭawng a thiam vek mai” tiin a ziak a ni.
A awm rei telh telh a, mi piang danglam, mi thiam leh mi hrâtkhawkhêng, Mizote tana Pathian bel ruat a nihna a lang telh telh mai a. Zoṭawng a hman theih sawih sawih aṭangin thuhrilh turin Aizawl chhungah leh a chheh velah a tei kual reng peih a, heti chung hian Pu Buanga te bul lo ṭan tawh an ‘a,aw,b’ siamte chu a aia ṭhain a chul mam a, pangngai taka zirna in an neih chhoh theih nan, an kianga Mizo awmte chu a buatsaih sauh sauh bawk a.
Kum 1900 atang chuan a kutah zirna lam a awm a, Pu Hluia'n kohhran enkawl lam a hma ta thung a. Zirna lama tui a nih bakah, mi taima, zirtir hnaa tawnhriat nei ṭha a ni bawk nen, kâr lohvah an mission sikul chuan hma a sâwn hle a; thingtlang lamah sikul din theih dan tur thlithlai pah leh thuhrilin a zin kual reng a, zirlai bu a buatsaih a, Bible lehlin hna a thawk bawk a, hla lehlin leh siam hna a thawk âwl lo bawk.
Africa ram lama Missionary lar tak David Livingstone nen pawh khan inanna tak an nei a, ram daidar nuam a tiin a feh chhuak deuh reng mai a, mi taima leh mawng zâng ni ta fam chu hna pawh a thawk chakin a thawk sâwt hle mai a, a awm chhung rei lohzia ngaihtuahin kan Zosapte zinga kut chhuak nei tam pawl a ni pawh hi thil àwm tak a ni.
Mizote kianga awm nuam a ti a, Sâp dang ang lo takin ani chuan an ei ang a ei ve mai a, an mutnaah a mu a, an kiangah a titi a, a infiampui a, hna a thawhpui bawk thin. Sâp tam zawkin awpbettu (colonizer) rilru nena an en hniam tlat ṭhin angin a en ve tlat lo; hei vang hian Mizote paw'n an ngaina hle a; khatih laia Mizote khan Sâp leh Zosâpah rau rau pawh, anmahni thinlung taka pawhtu leh hmangaihtu chu an hai bik lo. Mizote a fuih dan pawh, “in nitin hna thawh pangngai hna naran aiin in fate (lehkha) zirtir ula, in ramah lal ber in ni leh ang a, mahni ramah thu innei ber dawn a ni” tiin.
He a thusawi aṭang hian ani chuan Mizote chu an chhawr theih tâwk leka lehkha zirtir a, a theih chhung kumpinu thuhnuaia awmtir reng kha a rilru a ni ve hauh lo tih a lang a, hei tak hi Zosâp dangte laka a danglamna pakhat a ni bawk.
Zosapthara awm chinah mission sikul chu a pung hluai a, a zirlai chher chhuahte zirtirtuah hmang zelin sikul an hawn belh zel a, kum 1903-ah chuan zirlai 456 lai mai an nei tawh. He hmasâwnna hi Assam sawrkar chuan hriain, Lushai Hills-a zirna in zawng zawng chu mission kutah a hlan ta vek a, Zosapthara chu Honorary inspector of schools hmasa berah a dah nghe nghe a ni.
Zosapthara hnuaiah hian Mizote zinga mi hmasa, rawngbawlna leh zirna lama mi chhuanawm tak tak an lo chhuak a, a bikin Mizo pastor hmasa Rev. Chhuahkhama, Rev. Challiana leh Rev. Phâwka te phei hi chu Zosapthara kaltlanga piantharna changa rawngbawl tura inpe ta an ni.
Mizorama a awm chhung hian sikul zirlai bu 13 zet a buatsaih hman a, hla phei chu 103 lai a nei hman a ni. Bible lehlin lamah pawh tha a thawh nasa a, a kut chhuak a ṭhat leh ṭhat loh chu thuhran ni se, thu leh hla lama Zofate min kaihharh a tumna hi a ropui thlâwt a, zirna lamah phei chuan a ban phun nghettu a ni tak meuh a ni.
Sâp Vakvai-a Chu
A theihtâwpa Zofate tâna a thawh laiin îtsikna sual chuan kua a lo hreuh ngat ngat a lo ni a. A zirlai enkawl zînga mi Thangkungi nen khawlo taka awm dùn anga puh hmingchhiat niin, an mission hmunpui Liverpool lamah koh thlak a ni ta thuai a. Hmanhmawh taka ko e ti lo chuan a chungchang erawh rel an hmanhmawh leh ta hauh si lo va; a chhuk thlak rual hian Pu Zosaphluia te nupa chuan chawlh hmangin an haw ve nghal bawk nen, Mizorama ringthar te leh a sikul enkawl lai zozai te chu awp lumtu nei lova rei tak an han awm tur chu a ngai ngam lo va, chu lai hmuna rei tak awm ringawt ai chuan tiin ama sum sêngin lawng hna thawk chunga inhlawhfa pahin Mizoram a rawn chuang chhuah leh ta ngawt a ni.
Khawvel letliama piang leh seilian ni si, kum rei lo tè chiah a la hmelhriat Mizote heti tak maia a ngaihtuah leh a vei hi a mak a, leilehnaah Pathian tana kut nghat tawh a ni tih inhriatna leh Zofate a hmangaihna chuan Kumpinu ke nghahna ram ropui pawh a thlakhleh tir thei lo a nih àwm hi maw!
An puhnate uluk taka ngaihtuahin thiam lohna nei ta lo chu ṭha taka a chungchang an rem mai a rin laiin a haw aṭanga rei lotêah Welsh Mission chuan an bànna lehkhain an chhu zui a, Zoram chhuahsan tura tih a ni ta a ni.
A rilru nain hnual hle mah se, Zofate tana ruahmanna a neih tam takte la puitlin hrâm theih inbeiseiin chhim lama Baptist Mission hminga thawh ve dilsak turin Pu Buanga te a pan a, an lo khawngaih hle a; mahse an dil hlawhtling thei ta lo.
Zoram hrul zelah mahniin rawng a bawl a, Zorama luh dan mawlh a ngaihtuah fan a, Pu Buangate leh mi dangte nen pawh lehkha an inthawn tawn fo a, mahse itsikna bang a lo chhah tawh vang a ni ang chu, a tan kawng a kaw lo hlen ta a ni.
Tichuan loh theih lovin, Zorama kir leh theih a beiseina hnuhnung ber engmah loa a chan tâk hnu chuan, hmuhsitna leh itsikna tuar chungin September 6, 1923-ah Ainak leilawn chu zawh tlangin, a hmangaih Mizoram chu dam chhung atana hmu leh tawh lo turin Chin Hills a pan ta a ni.
A thi nî thleng khàn a thinlungah Mizorama Zofate hi an thih ka ring ngai lo. A ngaiin a thlahlel hle a ni ang, mualpho taka siamtute rama kir leh aiin Zohnathlak awmna apiangah rawngbawlin a insawn kual a, a hun hnuhung pawh Ṭiau chhak lamah, Zohnahthlak dangte kiangah a hmang ral a ni.
Thil mak tak mai chu, Pathian tân leh Zofate tân hna ropui tak thawkin, a inpêkna nasa hle mah se, a damchhûng khàn a phu ang chawimawina pek a ni lo va, a ruang dai an zalna tak ngial pawh hriat chian a ni lo! 'Thlalera vâk ka lo nih hi' tih phuahtu hian a hmangaih Zofate leh Pathian tân 'Sap Vâkvai' tia an koh nih pawh pawi a ti lo va, ani tluka Zosap zinga vakvai an awm hek lo; hna a thawhsak Zofate thinlungah erawh hi chuan kumkuain vâkvai ngai lovang.
A ngaihnawm ṭhin hle mai i thuziah hi
ReplyDelete