Book Review: 'Zofate U, Finna Zawng Ula'
Zikpuii pa anga an thil zir leh chhiar, an mit leh bengin a fah apiang lo thlifim a, a ṭha lai apiang ram leh hnam tâna duhsak taka tlangaupui duh mi kan la nei zel hi kan vannei tak zet a, tunlai huna chutianga ram leh hnam tâna lehkhabu ṭha min chhawpchhuahsak duhtute zinga mi chu F. Vanlalrochana hi a niin ka hria.
June 18, 2022-a tlângzarh tâk, ‘Zofate U, Finna Zawng Ula’ tih lehkhabu F. Vanlalrochana ziah hi ram leh hnam hmasawnna duhtu kawlâwm aṭanga lo hnâm chhuak niin a hriat a, chuvangin uluk takin ka chhiar chhuak dap a, a chhuah hlim boruak sârhu lai nghah daih hnuah, mihring mitmei aia thudik mitmei vêng zâwk chungin review zai ka rel leh hnuhnawh a ni.
He lehkhabu hi phêk 218-a chhah niin, a chhûng thu hi ṭhen li-ah ṭhen a ni a-Fin Thu Ril Bulṭhut Ṭhenkhat, Nun Bulṭhut, Khawvel Hmachhawn Dan, Mizote Leh Kristianna tih te chu ṭhen hrang hrang thupui an ni. Heng thupui hlawm lian tak tak hi kawng hrang hrangin chai chhoh a ni a, philosophy lam hawi a ni tih a thupui ṭhen aṭangin a hriat nghal.
A ziaktu ngeiin thuhmahruaiah, “Philosophy lama mi thiam ka ni bik lo a. Philosophy lam lehkhabute hi Mizo ṭawngin let chhuak ringawt ila, mipui vantlang tan a ngaihnawm pha lo ang. Mipui vantlang ban phaka philosophy chhawp hnaihna ni pahfawmin, kan hnam tana thu ṭangkai tur nia ka hriat ṭhenkhat ka han lawr khawm a ni” tiin inthlahrung tak chunga hnam tâna ṭhahnemngaihna âwka kan hmu.
“Mipui vantlang ban phaka philosophy chhawp hnaihna” a nih angin Pre-Socratic philosopher te chungchang sawi tham awm mah se, philosophy-a ramri ṭhen hmasa ber hming putu Socrates-a chanchin leh a philosophy aṭangin tawi fel takin a keuh hawng a, khêl lova a hnunga intlar tur Plato leh Aristotle te philosophy hriatthiam awlsam thei ang tur ber zelin a tarlang a. Heng bâkah hian, tunlaia an tharthawh leh nasat vang nge, finthu ril bulṭhut chungchang chai tur tam tak awm karah philosophy chi khat Stoic philosophy ngaihnawm takin min hlui ta thung.
Chutiang zelin ka ṭhahnemngaihna mit-in a hmuh kân theih loh thil ṭhenkhat te han tarlang zui hmasa law law ila; amaherawhchu, mit timimtu satliahte bawhkânin ka ngaimawh zual ka lawr zeuh zeuh thung dawn a ni.
Stoic philosopher te zirtirna khaikhawmna point 2-na a sawi fiahnaah, “Tirhkoh Paula kha Stoic philosophy-in a bual thûk hle tih a hriat thiam theih. ‘Retheia awm dan ka thiam a...’ tia a sawi diat diat kha!” tiin Paula chu Stoic philosophy-a tui mai pawh ni lo, Stoicism-in a chiah hneh mi niin a tarlang a, hei hi a dik chiah dawn em ni aw ka ti deuh.
Trihkohte 17:16-18 kan en chuan, Atheni khuaah Paula chuan ‘Pathian ngaihsakte’ bâkah ‘Epikuria mi leh Stoik mi zinga mi fing’ te philosophical emaw theological debate a lo neihpui ṭhin tih kan hmu a. He hian Kristian philosophy leh Stoic philosophy chuan inrem chiah lohna a nei tih a tilang awm e. Tin, chu thil chu a hriat avanga Paula'n debate pawh a neihpui a nih a rinawm.
Stoic philosophy chuan mahni (self) a dah lian a, khawvel kalphung chu mihring finna leh hriatnaa pawm thiam zirin, mahni / kan nihna dik tak(inner self) a innghat pumhlum chunga hlimna leh muanna neih tur niin an ngai. Kristiante erawh chuan Pathiana innghat pumhlumin Pathian nena kan inzawmna kan dah lian a, Pathian aṭanga hlimna leh muanna famkim chu chan theih niin kan ring thung. Paula’n, “Retheia awm dan ka thiam a..” a lo tih chhan pawh Pathiana a innghah pumhlum vang zawk niin a lang.
Stoic philosophy hi kawng tam takah a ṭhain a ṭangkai hle a, chutih rual chuan Kristian zirtirna leh philosophy ṭhenkhat kalphung hian inan theihna lai nei mah se, a innghahna (foundation) a inan ngai loh avangin philosophy ṭhenkhat nena kan hmehbel kawngah kan fimkhur a pawimawh hle a ni.
‘I chan tâwkah lungawi suh’ tih thupuia hmanga mi a fuihna thu hi a ṭhat tehlul nen, a ṭang ulh deuh a ni mai thei. Lalzova anga ngaihzawng te’n midang an neihsante chu fuihin, “ngaihzawng thar neih thuai mai tur a ni” tih-ah duhtâwk mai lovin, “hla phuahsak duh reng reng loh tur!” a'n tih zawm zat a, humour a rawlh ve zauh a nih hi tia mênathlak a har tihna lai ka nei a. Mi tu pawhin a rilrua a vei, natna leh lungawi lohna a neih ang angte pawh hlain a phuah ve bawk ang chu maw le.
Heng thu leh hla kan phuahchhuah avang hian kan tlawm ngawih ngawihin mihring chak lo tak kan ni tihna a ni vek chuang lo. Lalzova te, Vankhama te leh mi eng emaw zat khan ngaihzawng thar nei zung zungin hla pawh lo phuah duh lo hmak hmak mai se zawng, Lêngzem hla ṭha tak tak hi kan nei awm si lo a!
Bung 17-na ‘Khawthlir’ tih hi a ngaihnawm ka ti takzet a, hemi bung-ah leh bung dangah pawh mi thusawi a han quote zeuh zeuh leh politics aṭanga Sports lam mite thlenga an chanchin ngaihnawm deuh a han chhawpchhuak mai theih zel hi a ziaktu chhiar zauzia a tarlang chiang hle awm e.
Thil dik deuh, nuihzathlak angreng tak si a rawlh thiam a, “Lâr ringawt hi a ho angreng a, pawisa neih loh chuan!” tih ang chi te hi han khikpuisak theih chi, a thuziak chhiar tinuam tu pakhat a ni. Bung 9-na lama US President palina James Madison-a'n mi dang kaltlanga amah leh amah lehkha a inthawn dan a tarlan te khan nuih a tiza fû mai!
A thil sawilai tifiah tura ṭawngkam a mawi tâwka thu uarna pawh a zep thiam a; Kâphleia’n thihna a hnaih tawhzia tarlan nana, “A hun tawp a hnai tawh a, a thlan laitute hmanraw inkhak ri pawh a hre viai viai thei tawh ang...” tih ang chi te leh Bung 24-a, “Pathian ber kan hlauh loh avangin hlauh tur chi tinrengin min hual ta a nih hi! ” tih ang chite hi a thu a mawi piah lamah a sawi tum a tifiah a ni. A ziaktu lehkhabu hmasa pahnih, ‘Chhungril Chakna’ leh ‘Thingserh’ te leh kan thlir lai lehkhabu hi mimal khaikhina bûk lung ka'n khai chhin pawhin, kan thlir lai lehkhabu hi a thuziak kalhmangah leh originality-ah a bûk a rit viau zawkin ka hria.
A bu khawilai pawh hi han keu phawk ila, quote chhawn châkawm thu ṭha tak tak hmuh tur a awm zel ang tih theih tur khawpin chhinchhiahtlak thu ṭha a inzep hnem a, tarlan vek a châkawm rualin pahnih-khat tak tak chauh ka'n tarlang teh ang:
“Sum tam tak lak luh te, sawrkar hnathawk lal tak nih ngawt te pawh hi hlawhtlinna ber pawh a ni lo ang, NUN kan hloh si chuan awmzia tak tak a nei lo”(p.118)
“kan rilru la pêngtu emaw kan tihte hi NUN pêng zawk a lo ni a. Hei hian thil min hriat thiamtir tâk chu, hlimna min thlen tur kawng hi a lo awm hran lo a, kan kawng zawh mekah hian hlimna hi a lo awm zawk a ni”(p.44).
Heng thute hian Tagore-a poem pakhat min hriatchhuahtir vang vang mai:
“The butterfly counts not months but moments,
and has time enough.
Time is a wealth of change,
but the clock in its parody makes it mere change and no wealth.
Let your life lightly dance on the edges of Time
like dew on the tip of a leaf.”
Hetih lai hian ka ṭhahnemngaihna thinlungin ‘Narcissism’ a khelnaah khan thil pawm theih chiah loh a nei lehpek a. Tunlaia ‘Narcissist’ ni âwma a sawite zîngah, “Huho thlalakah pawh mahni inzawng hmasa chat chat, chanchinbua kan thuziak a lo chhuah pawha mahni article chuanna lai bih hmasa leh chat chi..” a tih angte hi chu mihring nihphung (nature) ve rêng a ni zawkin a lang.
Thlalaknaa kan tel ve miau chuan mi dang daih bih hmasak ber thu awm hek suh. A ziaktu hian a mize ei loh zâwng ṭhenkhat neitute narcissist-ah a dah emaw tih mai a awl rum rum. Narcissistic personal disorder neite chu an awm ngei mai, mahse mahni inngaihlu riaua kan hriat zawng zawngte leh an chet dante chu Narcissist emaw, Narcissism anga kan chhuah duh dawn chuan a chhangchhiatthlak deuh ang. Hetih rual hian a ziaktu sawi tum leh min zirtir a tum erawh a fiahin a ṭha em em si a ni.
John Calvin-a lehkhabu ‘Institutes of the Christian Religion’ behchhana Calvin-a zirtirna tawi fel taka min hmelhriattirna thu hi a bengvarthlakin a lehkhabu leh a zirtirnate zirchian châkna min siam thei hial a, chhiar manhla tak a ni. Hetih lai hian a chhiartute tana thil chiang lo a awm thei a; ‘Unconditional Election’ a sawi fiahnaah, “Mi ṭhenkhat chuan, ‘Pathian hian thil thleng tur zawng zawng a hriat/hmuh lawk vek avangin a ruat lâwk a ni’ an ti a, hei hi Calvin-a zirtir dan a ni lo” tiin a sawi a, a phêk leh lamah chiah, “Mi ṭhenkhat chuan Calvin-a hian hremhmun kal tur leh vanram kal tur Pathianin a thlan lâwk chungchang hi a sawi lo niin an sawi ṭhin a; mahse, Calvin-a hian a lehkhabu Institute of the Christian Religion, bu 3-na, bung 21-naah hemi chungchang hi a sawi nasa hle” a ti leh bawk si. Calvin-a lehkhabu la chhiar lo emaw, keini anga theology lam hre thûk ve lem lo chuan ‘Ruatlâwk thurin’ a sawina hi ‘a chiang lo, lelte, va lâm leh rawh’ kan ti duh mai âwm e.
Bung 26-na ‘Pathian a awm em?’ tih hi ka rin loh lam daihin a rawn ziak a, (ka rin lam zâwnga ziak tur phei zawng a ni lo nâa) Rev. Lalngurauva chanchin a rawn phawrh hian kan mi hmasate'n ngaihtuahna an lo sên thûkzia a tarlang a, a chhiartu tam zawk nun châwmtu a nih ngei ka ring bawk.
A ziaktuin a tarlan danin, Theist leh Atheist te inkara debate awm ṭhin chungchanga Philosophy of Religion lama mi langsar John Hick-a’n agnostic rilru pu deuha a thu vuakthlak chu: a khawi lam ve ve pawhin finfiahna leh an ngaih dan an phawrhna hian Pathian awm leh awm loh a tichiang chuang lo nia a sawi bakah, ‘Pathian awm leh awm loh hi mihring finnaa ngaihtuah chhuah chi niin a ngai lo.’
He lehkhabu ziaktu pawh hian John Hick-a ṭanhmun hi “a ṭawmpui theih viau mai” a ti a, a ṭawmpui thu-ah hnialna tur ka nei lo. Kei erawh chuan tunlaia Apologist ṭha tak tak lehkhabu leh Christian philosopher lar tak William Lang Craig te, Alvin Plantinga te, Oxford Mathematician John Lennox-a te, Norman Geisler leh mi thiam hrang hrang te'n Atheist challang leh thiam tak tak an debate-puina leh thuziak aṭang ngawt pawhin eng emaw chen chu mihring finna hmang pawh hian Pathian awmzia chu a lo hriat ve theih alawm ka ti deuh! (He lehkhabu ziaktu pawh hian chu pawh chu ‘min ṭawmpui theih viau’ ka ring tho mai).
Kristian Apologetics chungchanga, “khawngaihna nena kan sawi loh chuan hriatna chhuanna mai a chang thei a, benga hriatna mai a ni ve thei fo” a tih erawh hi chu Apologetics-a tui apiangte hriat mâkmawh thu pawimawh a tling.
Eng pawh ni se, kum eng emaw zât liam ta a Shillong tlâng aṭanga a hnam tâna rilru sêngtu Thanga’n, “Mizo fate u, finna zawng ula” a tih awki aia hniam bik lovin he lehkhabu ziaktu hian Zofate chu finna zawnga nei turin min au a, finna kailawn min kawhhmuhin nun dân tur ṭha min chhawpchhuahsak a, thil fel lo deuh nia lang kan tarlan tâk te pawh khan a lehkhabu ṭhatna a khawih chhe pha chuangin a lang lo.
Philosophy lam lehkhabu Mizo ṭawnga kan la nghah miau loh avangin a ziaktu ṭhahnemngaihna hi a fakawm a, hei aia kimchang zawka ziak turin min dang pawh cho chhuak se tih chu ka duhthusam a ni. Finna tui thiang tlân duh apiangte tân he lehkhabu hi lehkhabu ṭha a tling tâwk hle âwm e.
Comments
Post a Comment