Ka Lungngaih Hla Chuam
Kum
zabi 19-na tâwp lam a ni a, America rama Philadelphia bial chhunga Methodist
Episcopal Kohhrana rawngbawltu (minister) zam ṭha leh fel tak mai, Frank
Ellsworth Graeff chu thu leh hlaa tui tak mai mi a ni a; rawngbawl tura Kotu ṭhatna
leh rinawmna chu a hmu chiangin a thinlung a kawih fo a ni ang, fakna hla
(hymn) lamah leh hlahril (poetry) phuah lamah a kut a hmui hle a, kohhran mipuite
tâna ṭangkai tur article ziah pawh a taimakna lam tak a ni. Chu mai a la ni lo,
a novel ziah ‘The Minister's Twins’ phei chu chhiar a hlawhin a lar ve
hat hat a ni.
Thu leh hlaa tui mi leh rawngbawltu ni ta fam chu, a ṭawngka
chhuak pawh chi-a al khawngaihna tel a ni fo a ni ang, a enkawl kohhran leh Philadelphia
bial chhunga mi te chuan an ngaina hle a; thu a thiamin mi zirtir a thiam bawk
a, a rawngbawlna pawh a nung ve hle ṭhin. Naupangin an ngainain midang huikhawm
thiam tak a ni a, chu bâkah chuan, a êng
zawnga thil thlir hram hram ṭhin mi a nih avangtein a awmna biala mite chuan
'Rawngbawltu ni êng mawi'- Sunshine Minister tiin an ko hial a ni.
Amaherawhchu, he tuarnaa khat khawvelah hi chuan
mihring ve mai kan nih a fiah zual ṭhin a, vanduaina leh harsatna te lah hian mi
hausa leh rethei mai pawh ni lo, mi fel leh dik, Pathian rawngbawltu emaw mi
sual leh awm herh te emaw a thlei ve si lo va, ‘a tlak tlak vanduai’ tih ang
maiin tu chungah pawh a tla a, thâwklehkhatah ṭo haw angin kan chungah a lo
thleng thut thut mai ṭhin.
Frank Graeff-a pawh vanduaina leh harsatna te'n
Pathian rawngbawltu a nih ngaihtuah lêk lovin an nghaisa ve a, vawi hnih-khat
mai pawh ni lovin, Pathian hian min ngaihsak tawh miah lo em ni tia inngaihtuah
rum rum khawpa nâin an nghaisa hman a ni. Kum 1880 khan a farnu upa ber Ann-i
chu a boral a, an chhungkuain an tuar hle a, mahse an vanduaina inṭanna tur
chau a lo ni.
Ann-i thih aṭangin kum 2 a liam chauh tihin a farnu
naupang zawk Sallie chu kum 1882 khan a thi ve leh a. Tichuan vanduainain an
chhungah thla zar chhunzawm zelin, Graeff-a nu Matilda Zerbe Graeff chu kum
1886-ah a thi ve leh a; a kum leh lawkah a pa, Samuel Beard Graeff chu a thi ve
leh ta mai bawk. Frank Graeff-a tân chuan a manganthlâkin a luhaithlak hle ang.
Shakespeare-a'n Hamlet-a lemchana, “Vanduaina hi a lo
thlen tawh chuan a mal tê têin a lo thleng ngai lo, a rual rualin a lo thleng
mai ṭhin” a lo ti mathlâwn lovin, he thu dikna hi Frank Graeff-a nunah chiang
takin a thleng a, a thlengtu tân chuan tuar thiam a harin, a nâ hle ang. Frank Graeff-a
chu a farnu naupang ber Oliver-i nen chauh chuan an khawsa dun ta rek rek a;
Oliver-i chu a inhnemna ber leh a chhungkaw neih chhun a ni tawh.
Amaherawhchu, vanduaina chu themtleng tê zawk ang
maiin Frank Graeff-a nunah chuan a inrawlh bâng thei lo. A nu leh pate thih aṭanga
kum tam pawh a liam hmâ, kum 1901, February ni 14-ah, mi tam takin Valentines'
day puala hmangaihna leh duhsakna an inhlan tawn sup sup laiin ani chu
thihna kut vâwtin a nau Oliver-i a mansak leh ta a; hlimna nî-ah lu a sûn ta
bik a ni.
Kum rei lo tê chhungin Frank Graeff-a chu a chhungte'n
an thih zawhsan a, khawvelah ‘ka chhungte’ tia sawi ve tur tumah a nei tawh lo.
Hlim taka a rawng a bawlsak ṭhin leh fakna hla za tam a phuah chhan Pathian
chu, thihnain a chhungte a thiar nghauh nghauh lai hian a reh vung vunga hriat
chang a nei ṭhin a. Hmangaihna avanga mihringa lo chang a, hrehawm tam tak
tuara krawsa min chhandam duhtu Isua kha, kha Isua ngei khan a ngaihsak ve miah
lo em ni? tiin inngaihtuah rum rum châng a nei ta fo a, a tuar ang tuar ve lo
tân lo dem ngawt chi a ni lo.
Frank Graeff-a hi a demawm lo mai ni lovin, a thiamawm
hle zawk a ni. A chhan chu mihring hian harsatna leh buaina lian tak kan han
tawh hian, Frank Graeff-a zawhna ang chiah, “Pathian hian min ngaihsak ve lo em
ni?”, “Pathian hi a awm lo em ni?” tiin tu hriat lovin rilru nâ leh hrehawm tak
pu chungin kan zawt ru fo a ni.
Frank Graeff-a tana nun a thim lai ber leh hrehawm lai
ber a ni takzet a, he a hun thim, rei leh sei takah hian, a tih ṭhin dan angin
kawlâwm leh lehkhapuan a chuh a, tichuan a chhungkaw neih awmchhun ni tawh Oliver-i
thih kum, kum 1901-ah chuan khawvela Kristian hla lar leh ropui berte zinga mi
ni reng tawh tur, ‘Lal Isuan min ngaihsak ngai em?’ (Do Jesus Care?)
tih hla hi a lo phuah chhuak ta a ni.
“Lungngaih ni leh lawm lai niah hian,
Lal Isuan min ngaihsak ngai em?
Buaina te'n min chîm, ka kawng a sei lua,
Ka lo chau ta, phur rit tak nen.
“Ka kawng a thim, hlauhawmin min bàwm,
Lal Isuan min ngaihsak ngai em?
Ni êng a lo chuai, zan thim a lo hnâi,
Min vêngin a lo hnâi ngai em?”
Frank Graeff-a chuan mal leh khawhar takin a hun a
hmang a, chhun leh zan a tân a dang chuang lo; a nuna a hun thim ber a hmang
mêk a, rei lah a rei nangiang mai. Kohhrana a rawngbawl hna chu a theih ang
angin a chhunzawm zel a; mahse Pathiana beiseina nei tura midangte fuihtu, ṭanpui
ṭhintu leh ṭawngṭaisak ṭhintu zawk chu chauvin a chak lova, ‘Rawngbawltu ni êng
mawi’ tia duh taka an koh ngei chu, a hringnun thim tak hnuaiah chauvin a kùn
a, chhungrilah buaina buanin phur rit
tak a phur a ni.
Chutah zan a lo ni a, a nun khawhar a zual a, mut
hmunah inngaihtuahin vanduai bik riau tein a inhre thar a, zankhuain tlangvala
pumpa, insum zo lovin a ṭap chhuak leh ṭhin.
“Thlêmna dovin ka bei a lo dawng,
Lal Isuan min ngaihsak ngai em?
Lungngaiin ka chau, chhantu an awm lo,
Zan khaw tlaitluanin mittui nen”
A ni rêng a ni,
kan chunga harsatna leh vanduaina lian tak a lo thlen thut emaw, a indawt zuta
a lo thlen emaw te hian kan mal tawrh ngawt ngawt ni te hian kan hria a, a
nihna chen pawh a tam. A chhan chu rilru a han nat tak tak emaw, rilru a mangan
tak tak emaw hi chuan kan rilru hi tuman min hriat thiampui lo niin kan hre
zual a, sawi pawh ni ila, sawi fiah thiam theih a ni ngai lo.
Kan bulah mi tam tak awm mah se, a khawharthlak a, nui
ve ṭhin mah ila kan hlim tak tak tihna a ni chuang lo. Khaw rauhsan ang maiin
nun hi a chul rup a, chhungrilah kawrawng hle anga kan inhriat rualin sawi fiah
theih loh phur rit kan phur tlat a; hlimna leh lawmna te chuan min hmelhriat ve
ta lo emaw tih mai tur a ni bawk; kan rin ber Pathian lah chu puallênga thlang
tla ang maiin a reh vung vung mai si.
Midang kan han thlir a, vanneihna hi an ta neih bik
emaw tih mai turin an thil tih hi a tluang thlup mai a. Keiniin theihpatâwp leh
thiampatâwpa kan beih hnu pawha kan neih mai mai theih loh chu thawklehkhatah
an nei zung zung bik ni te hian a hriat roh a. Mizo upain ‘hnung lama sa barh’
an sawi ang chu an tawng thla zen mai a; hringnun hian duhsak em emin hnung lam
aṭang ngawt pawh a ni lo, hma lam aṭang pawhin a barh mawlh mawlh ni hian a
lang!
Kan thil tiha kan tluan loh emaw kan vanduai chu thu
hran, kan hmangaih leh duh em em mai te thihnain min han laksak châng te, hmangaihna
thu thlun thawh hnua tu emaw te nena thu tâwp sawi a, la inhre ngai reng reng lo ang maia kan han inṭhen
vâng vâng chângte hian, kan natna leh lungngaihnate chu hmelhriat leh ṭhenrual ṭha
nia kan hriatte bulah han bun ruak ve ṭhin mah ila, kan dam theihna hnaivai ber
chu kan sawi fiah chiam pawh ngai lova kan rilru chhungril hre thiam tak taktu
tawn a ni ber zawk.
Mahse mahni mihringpuite rilru chhungril hriat vek
theih tak tak ni si hek lo le, a tâwpah chuan engkim hmua hretu nia kan ngaih
Pathian bawk hian min hriain min ngaihsak ve em? Ka rilru natna leh
lungngaihnate hi a hria em? Ka ṭawngṭaina zawng zawngte kha a hriain min
benkhawnsak ve em? tiin harsatna leh inṭhenna khawvelah hian kan beiseina
hnuhnung ber chu Amahah nghatin kan rũm nawn leh ṭhin.
“Leiah lungduh ber ka ṭhen laiin,
Lal Isuan min ngaihsak ngai em?
Tuar rual loh lungchhia, thinlai min run
hi,
A hriain a ngainêp ang em?”
He hla mawi leh lungkuai tak mai hi, he hla pian kum
chiaha piang ve, thihnain a nun a nghawng ve ngei tawh leh fahrah leh khawhar
awmzia hre chiang, Rev. P.D. Sêna kher kher hian hla thu khirh leh kherkhiap hmang
hauh lovin, mawlmang mawi tak siin Zoṭawngin a lo keuh a, tichuan he hla ropui
tak mai hi kan bu zawlah ngei, mahni tâwka lungngaihna nasa tak kan neih lai
leh rilrua phur rit kan phurh ve chângin mittui leh hnaptui nen kan lo kùrpui
ve theih phah a ni.
Hnam dang zai
leh zeiziaa inhnangfâk tak tak thei lo Mizo thinlungah chuan Mizo ṭawng ngei
mai hian a fiahin a mawi zawk a, a phuahtu thinlung pawh kan ṭawmpui thei zawkin
a hlain a ken tel rãu fîm leh fîr tak hi kan chang thei zawk a ni. Chutih rual
chuan, he hla ngaihzâwnawm taka siamtu J. Lincoln Hall hian a thlûk hi a vuah
fuh kher mai a, a hla thu tinung lehzual turin a kai nêm thiam thlâwt a ni. He
hla ka duhzual chhan pawh, Sâp pachal themthiamna leh Mizopa themthiamna inbûk
tâwk tak maia kan hmuh theihna hla a nih vang hi a ni a, keini ang tân chuan lunghlu
ṭhami char ang kan ni a, kan vannei ngawt mai!
He hla châng tâwp bera a tlar tâwp ber dawttu, “Tuar
rual loh lungchhia, thinlai min run hi” tih lai mawlh mai hian engtin emaw
tak hian min khawih ṭhin a, a lettu hian a let mawi ka ti ngawt mai. He laia ‘run’
tih hi mi tam takin mi(hmelma) va beih thut sawina atâna ṭawngkam kan hman, ‘rûn’
tih angin an lamin an sa ṭhin a, mahse ‘lungrun’ tih emaw, ‘runthlak’ kan tia ‘run’
kan hman ṭhin ang zawk kha a nih hmel a, thinlung tihnîm, rilru tinatu, thil
eng emaw kan vei ngut ngut sawina lam a ni. Frank Graeff-a'n he lai a phuah dan
tak hi chu:
“And my sad heart aches
Till it nearly breaks
Is it aught to Him? Does He see?”
A
nihna ang râwt râwt (literal)-a lehlin phei chuan, keh chhe vek ṭêp khawpa ka
thinlung lungchhe tak mai hi, tlem tê tal pawh a hmu lov'em ni? tihna a ni zawk
mah a; he hla phuahtu Frank Graeff-a hian puak keh ṭêp khawpa thinlunga phur
rit a phur lai hian he hla hi lo phuah ta lo se la engtin tak awm ang maw ka ti
mai mai ṭhin.
Thu leh hlaa inhmang mi ni ta chu, a natna leh a phur
rit bun chhuah nan he hla hi Pathianin a pe a ni ngei ang. Ka sawi fo va, ka sawi
nawn leh ṭhin ang: hei tak hi a ni thu leh hla (literature) ropuina chu; kan
nun ti khawlo vek khawpa natna kan neih te, kan manganna te leh lungngaihna
thûk tak te hi literature tui fima baptisma kan chantir chiah hian art hlu
leh ropui a lo chhuak fo va, kan tawrhna awmze nei lo te chu kan tân leh midang
tân awmze nei mawina leh hahdamna a lo ni ṭhin. Isua Krista tih lohah chuan
thuhlaril (literature) hi mihringte'n thilthlawnpek kan dawn zinga hlu ber niin
ka hria.
Khatianga nasa khan a chungah harsatna thleng lo ta
se, Kohhran enkawltu Pastor pakhat ve mai kha a ni kumkhua ang a, tuman Frank
Graeff hi an hre lo ang. Mahse a lungngaihna leh harsatnain a hrin chhuah he
hla mawi leh ropui tak hi he khawvela sak a nih chhung zawng chuan Frank
Graeff-a hming hi a dai leh tawh ngai lovang. He a hla pakhat hmang ringawt
pawh hian mi tam tak, a rin phak bâk aia tam Pathian hnenah a hruai tawh ngei
ang.
Lungngaihna thûk tak aṭanga lo irhchhuak he hla hi
keia tân tak hian a hlu a, chau leh chak lo va, tlua tlawm nawn fo kei ang
mihring hian he hla phuahtu zawhna hi ka va han zawt ngun ṭhin tak em! Siamtu
hian min kalsan tain min ngaihsak ve tawh lo nia ka hriat châng hian, zawi têin
he hla hi thinlungah a lo ri riai riai ṭhin a, nun awmzia hlohva, baihvai taka thinlunga
zawhna khirh khàn tak ka inzawh laiin, he hla kaltlang hian a chhânna chu
mawlmang tak, fiah tak sia pêkin ka awm leh ṭhin. Hei vang hian, he hla hi ka
hla chũam ka ti lo thei lo.
Engtik nîah emaw chuan thihna kut vâwtin min la man ve
ang a; ka thuneihna awm mah suh se, ka lungmawl duhthusam mai maiah chuan, he
leia ka tân liau liaua kohhranin inkhawm an buatsaih hmasak ber leh hnuhung berah
chuan he hla hmang ngei hian min thlah liam se ka duh a ni.
A chhan chu an
thlah liam mêk mihring chuan a dam chhûng hun tawi têah mahni tâwka lungngaihna
a tlûk sawppui laiin, “Siamtu hian min ngaihsak ve lo em ni?” tiin zawhna
kherkhiap tak a zawt fo a, mahse chu zawhna chu he hla hmang hian chhâna a awm
fo avang leh, keimah ang bawka he zawhna zawttu apiang he hla kaltlanga a la
chhân fo dawn vang a ni.
“Aw, min ngaihsak fo tih ka hria,
Ka lungngaihin a tinâ.
Ngui châng ni leh zan khua rei hlauhawm
hnuaiah
Mi ngaihsak tih ka hria”
A hla chu vawi tam ka sak fo, a thu phena thawnthu hre lo pawha hnukulh ṭeuh a ka lo zaipui ve ṭhin a ni a. Ka thinlungah a fiah thar hle mai. Inkhawm leh hunah thlang teh ang.
ReplyDeleteLiterary academia nge nge, ka lawm thin e...
DeleteLawmpa, i ziak ngaihnawm leh hle a ni.
ReplyDelete