Lâwmpa Chhana

Mizo writer tuihnãng tak leh a tui hâng tui tak hâwp tur awm thuziak min chhawp chhuahsak fo tawhtu L. Keivom chu kum 1994 vel khan India sawrkar bawngpa chhawr lai ni mah se, a hna thawk thei lovin Male khawsikin a nuai tlat mai a, mahse damlohna pawhin a thunun theih loh a ngaihtuahna hmangin thu leh hla zahthla a zâr a, Mizo hnam rilru leh ngaihtuahna ram hrûta a fan kual hnuin essay ropui tak mai, ‘Lungphang lo la’ tih a ziak ta a nih kha. 

Ani dungthùl hian zan dar 2 tlâng velah khawsikin min ṭham a, ka khuh zâwngin ka hrawk lah chu a thler ta emaw tih turin a na thei em em lehnghal!  Ama ṭawngkam takin ka taksaa raldotute pui turin Doctor thiam takin mupui leh musep chi hrang hrangte ka taksaah han thun ve nghal mawlh mawlh mai se ti hle mah i la, tlangvala pumpa, ṭah aw ṭuaua chhungte koh chu thih hreh takin ka hreh si a, chuvangin keipawhin ka taksa chhunga indona chu hransan tumin ka ngaihtuahna thla ka zâr a, mahse L. Keivom ang lo takin thil lawi lo leh ho pui pui ka ngaihtuah tlat a; tichuan, he thu fahrah tak mai hi ka ziak chhuak ve ta a, ka ziah chhan mihring a hoh ang bawkin he thuziak pawh hi ho lam tak a ni. 

Chu mihring chu a lan ang aia hlauhawm loh a ni a, a pi leh pute atâ tawh eng lal mah an chhanchhuah sawi tur awm lo mah se a laiah hming chu Lalchhanchhuaha a ni ve tlat! Isua chhandamna/chhanchhuahna behchhanin an sa (phuah) a ni ang te chu rawn ti miah suh u, a hming a pu zo lo lehzual dawn lutuk! 

A pianphungte pawh chutiang khatiang chu a ni a, tihte pawh sawi hmâwr-hmuh che u duh viau mah i la, an veng tleirâwl tuai no takte mit lâk tumin a in diet khaw lo kual vel a, tunah tak hian a cher nge a thau tih ka sawi thei mai lo. 

Amaherawhchu, kan inhriat tirha a pianphungte chu ka hrilh thei ang che u. Kan inhriat tirh chuan a thau a, ni e, i chhiar sual lo; a thau a ni. Chu mai a la ni nêm, a palian roh si a, a pa lenna chu a taksa ngo lo tak mai chuan a chawi êm êm mai a, han en mai chuan mahnia va cho ve ngawt chu thil tih chi a ni miah lo. 

Hei vang tak hian kum hnih chhûng teh meuh mai licence nei miah lovin class kal turin Aizawl khawpui khawthlêrah kan inphur liam fua fua ṭhin a. A hlauhawm hmel zawk ni ta chu, kan chhuanna scooty chu ka tâ ni mah se kumtluan deuh thawin amah zawkin min phur a, ka khalh ve ṭum pawhin ka hnungah palianpui, dum rên rûn, thîp zeta meng a ṭhu hnûr a ni tih ka hria a, finna lamah chuan min el pha lo teh mah se, chumi chhûng na na na chuan ka thlamuanpui ve hle ṭhin (Min han man tak tak vaih se zawng, eng a'n nih chuan dâwn loh teh lul vei nena maw!). 

 Khawvel finna leh thiamna tem a, zir a, hre thiam tur leh a theihna lai apianga hmang ṭangkai ve thei tura nitin class kal ni ve ta fam chu eng eng emawte chu hriat a nel nual kan lo nei ve hlawm a. Lâwmpa Chhana erawh hi zawng, a hriate ai ai hian a lo hre lehchhâwng ṭhin a, mahse a source erawh a chaurau thei hle. 

Lecture kan ngaihthlâk chhunga a lo browse zuai zuai te kha vawkpa sa ang hrima chawimawiin, sawiho hunah a rawn sermon-pui piap piap mai ṭhin a; a bul lawka ṭhu kei hian awlsam têin a thu chu ka lo paih thla thên mai ṭhin a, a chan a chauh deuh tawh hi chuan a source ropui ber mai phawrhin, “ka pu pawhin chutiang chuan min hrilh” a han ti hmak mai a, chutia a tih tawh chuan min hnial hneh vang pawh ni lovin kan ngawih a ngai leh nge nge ṭhin. 

Amaherawhchu, a â bèng bùang turah lo ngai miah suh u; debate ropui a chawh chhuah tawh hi chuan a chak lo zawk a ni tih te chu minute 10 kal ta velah khan a hre daih tawh ṭhin; mahse a hnialate rilru tibuai tur talin hnial khàn chu hre tak a ni. A thu hi ui benga hlìn tur awm lo, thu vuvûk, thu satel lu mai a nih châng a awm tih hriatpui vek mah i la, ani chuan a ui bêngah hian kaw tê reuh tê a awm ni hian a hre tlat a, a satel lu pawh a dul tiat lai a ni!

A kum a tluana inphur ta chu, kawng laka kan inphur dân pawh sawi tur a awm ve nel nual a. Kan khàn kha inchen lo hle mah se, Mas ruai atana an talh hual vawkpa lian ṭha nelh nawlh pahnih inphur dum zuar zuar hi kan ang ber a. Kan bûk a rit dun ṭhin bawk a, ka scooty khan tawrh zawh loh hun a nei leh nge nge ṭhin. 

In aṭanga ka chhuah hmain ka scooty ke hnung lam chu a chunga chuang tur mihring rih dan tur hisâp rânin ka'n pump puar a, a break ka'n check leh tê tê hnuah an ina awmpui anga an awmpui ka ṭhiana chu ka va sâwm ta ṭhin a. Tichuan, Dinthar veng aṭangin Tuikual kawng chho ulh zet, chêp leh zim zuih zetah Treasury Square pawh tumin kan han tlân chho ta ṭek ṭek a. 

Chêp si, chho bawk si a nih avangin tha thlah miah lova tlan a ngai a, chutia ṭang tak maia kan tlan chho tak tak chu kan hmuhnawm dun ṭhin a ni ang, Tuikual pa ho zing thingpui dawma inkhai uai farte chuan min lo chhuk thlir ṭhup ṭhin a.  A chho ulh zual lai kha tlan a nawm dân ber pawh kan hmâah nula pawnfen arh fêng an lo kal khan a ni; a hmuhnawm zual lai kha kan hmu hman vek ṭhin. Mahse hmuhnawm tih vanga din khawmuan chi a ni lo; a nih loh chuan tlan chhuah leh lam chu saipui hnuhsawn tum ang a ni dawn a, eng thil mahin min dang si lo chung khan kan tâng reng mai dawn a tin ni. 

Tichuan, Treasury Square chu chhuak chhovin Republic veng lamah kan liam thla leh vang vang thung a. Kan kawng chho tlanna lamah ka scooty kha a ṭang rei hman ṭhin bawk a, Pi Pângi pêng kan thlen chuan motor siamna workshop-ah a ke kan pump tir loh leh a break herh ngheh a ngai ngei ngei ṭhin a, chu chu kan ni tin dân a nih avang khan dâwra motor ke pump-tu ber khan an dawr kawt kan thlen tawh hi chuan engmah sawi lovin a tho lawk a, a pump-na hrui leh kan scooty ke chu a thlunzawm nghal chat mai ṭhin a; chu kan vantirhkoh grease kai nèn nuàna chuan a pump man leh break herh ngheh man pawh lak enah a en tawh ngai hek lo. 

Ni tin chutianga inphur chhuak kan nih avang chuan petrol pawh a hek ve duh hle a, a chang chuan ‘petrol thun loh nge chaw chhûn ei loh’ tiin kan inngaihtuah buai ve hle ṭhin. Vawi eng emaw zat chu petrol kang ṭhak khawpin kan tlan tawh a, scooty ke hnung lam kan tlan puahpui tawh bawk a, chung rokhawlhna rokhawlh pui pui avang chuan chawhma class hmasa bera “present sir” tih hman loh châng kha kan ngah a, amaherawhchu, kan thlen hun leh class tâwpa sawiho hun a inrual châng pawhin, lâwmpa Chhana chu khêl lovin eng nge an lo sawi tih pawh ngaihtuah em em lovin a ding ziah tho! 

Hetianga confidence level nei sâng tak mai a nihna hi ka ngaihsan rualin, kan college erawh chuan he a confidence hi kan tawrh phah thung. He thil tak hi chu amah pawh hian a zahpui ve deuh a, sawi lo turin min khap fo. Mahse Zirtir Peter-a te dungthùlin ka thil hmuh leh hriat hi sawi lovin ka awm thei lo a ni. 

Kan college khan kum nga dana an hmachhawn ṭhin NAAC endikna chu a hma chhawn leh dâwn a, grade sâng taka inhlan kai tumin theih tâwpin college zirtirtute leh zirlaite chu kan inbuatsaih mup mup a, an endikna kawnga thil pawimawh tak mai chu NAAC Peer Team te leh zirlaite inbiangbiakna (interaction) hi a ni. He inbiangbiakna hian zirlaite level kawng hrang hranga a tar lan bâkah an college chungchanga an ngaih dan tarlanna hun a ni a, Peer Team te paw'n an ngai pawimawh hle. 

Keini ṭhian dùn pawh eng teh ual ni lo mah ila, chu interaction a tel tur zirlai thlan chhuah bikte zingah min telh ve hlauh mai pek a. Chutah chuan a ni Lâwmpa Chhana chuan theihngilh hlen atana a duh tur, mahse a theihngilh ngai reng reng tawh loh tur a tawn tâk ni. A tirah chuan phur sa lovin a phur a, zawhna an zawh hun huna ding chhuaka english accent nalh taka chhâng par par thei turin ama tâwkah a inbuatsaih nasa ve hle...han ti ngawt i la, engtin tak nge a inbuatsaih tih erawh ka hre lo, a inbuatsaih nasat thu erawh interaction hall-a kan luh dawn thleng kha chuan min hrilh a ni. 

Tichuan, interaction nei tur chuan hall chhungah department hrang hranga zirlai ṭha rual nia hriatte chu kan han ṭhu tling hmur mai a, kan luh chuan mi dang an lo ṭhut hnem tawh avangin a awl laiah a hrangin kan inzep a, a phur êm avang khan a chet sual hlauva a bula amah lo khaktu tur ka awm lo tur chu ka ngaihtuah deuh. 

Hall-a khat mawi tawk kan ṭhu a, ka hma leh hnungah pawh hmeichhe hmai tlâng ṭha leh lehkha thiam hmel tak tak kha an ṭhu ther fur mai a, kan research scholar te thlengin kan ṭhu kim thawkhat hle.  

Zirlaite leh Peer Team te chauh inbiangbiakna tur a nih avangin Zirtirtu tute mah hall chhungah an tel ve phal a ni lo va, kan professor rual pâwn lama awmte erawh zawhna ṭha taka kan chhân thei beiseiin ṭang tak maiin an lo ṭhu thung. 

Tichuan le, kan han ṭan chho ta a, inhmelhriattirna te an han neih zawh hnuah chuan Peer Team zinga Professor senior tak chuan zawhna hmasa ber chu zirlaite min han zawt ta chiah mai a, chutah mawnga hlawh ang zek zeka lo ṭhu tawh Lâwmpa Chhana chuan ‘zah te chu pûm alawm’ ti ni âwm hrimin rang tak maiin a bân a han phar nghal vat mai a. A inbuatsaih nasa bawk a, a chet ṭhat ringin ka en hâw a. A lo ding chhuak a, Mic an han pe a, hall chhunga mi mit zawng zawng amahah a fu ta ṭhup mai. 

Tichuan, Lâwmpa Chhana chuan kut zai zir nen meuh Literature student a nih thu te, Literature nihphungte leh kan department chungchangte chu sawiin a ‘confidence lipui’ chu a han sah ta huk mai a. Amah'rawhchu, a sawi lai chuan zirlaite chu an phu mur mur a, eng eng emaw sawiin an inbe ta sur sur hlawm a. 

Zawhna zawttu chuan lâwmpa Chhana chhânna chu a hre thiam lo nge, a thusawi lai chu a tih tâwpsak a, tichuan a zawhna chu a han sawi nawn leh a, tichuan a hma ang bawka phurin Lâwmpa Chhana chuan a subject ngai bawk chu a han sermon leh ta a, mahse a sawi chho ṭan leh chiah chu a bula mi te zawk khan “chutiang chuan chhâng rawh” ti ni awm takin an be ta sek hlawm a. 

Chutah zawhna zawttu professor kha a lungawi chiah lo nge kut vai meuhin tâwp turin a han hrilh leh a, hall chhung chu thei reh takin a reh nghal duk a. Tichuan Lâwmpa chu a ṭhu mai turah ka ngaih laiin, “Sir, can you please repeat your question” a han ti leh chiah mai chu hall chhung chu a thùm nghal huk mai a, an inbe leh ta sur sur hlawm a, mi dang ka'n en kual a, an hmel chuan Lâwmpa Chhana chu ṭhu tawh se a ti hlawm hle mai a, kan scholar ho hmel phei chu a lo dur khup tawh a, a ṭhen an lo nui khur cher cher thung a. 

Tichuan Peer Team a mi Professor chuan tlawmngaih chhuahin chiang khelh khawlhin zawhna chu a han sawi nawn leh a, a zawhna chu Grievance cell emaw complain box emaw in college hian innei em? Inneih chuan zirlai te'n inhmang ṭangkai em? tih tê mai kha a lo ni a, Lâwmpa Chhâna chhânna nen chuan inpersan tak mai a lo ni! Tichuan Lâwmpa Chhana chu a vawi khatna atan a zàm deuh titih ta tlat mai, zawhna kha a lo la hre thiam hauh lo chu niin. Tichuan a bula mite a zawhna awmzia chu a han zawt ve leh chhâwng a. Kan ṭhutna a inhlat si a, classroom discussion te ang chu ni se ka'n hrilh fiah leh nghal thuak thuak mai tur.

Amaherawhchu, a zàm tawh pheng nen (tun hnuah hian a la zam chuang lo ang chuan a insawi a) a ngai tê bawk chuan Literature leh kan department chungchang chu bah nuaih mai hian a han sawi leh a, mahse, ‘a tâwk e lumam’ tih ang maiin zawhna zawttu chuan a ngaihthlaksak tawh lo va, a bula mite pawhin an pawt ṭhu titih a. Tichuan, tlar hmasa lama research scholar pakhat chuan college mualphona zualpui kuh bo tum ni âwm takin a lo ding chhuak nghal zawk a, fel fai takin zawhna chu a rawn chhânsak ta a ni. 

Kan pûteho chuan duhtâwka kan college min teh vel hnuah chuan vairampûr aṭangin grade min rawn pe ta a, kan dinhmun ngai kan luah a, kan mark erawh a sang hret thung a. Amaherawhchu, kan beiseina ang grade sang tak erawh chhetê tak takin kan hmu pha lo chiah chiah. 

Tun hnua ka ngaihtuah lêt mai mai hian, thil danga han tihchhiat em em kan neih lo chung a,  vairampûra kan pûte hovin chhetê min han pek belh zeuha, kan dinhhmun beisei ang kai mai thei tur kan nih laia khatiang kan nih tâk chhan nia ka rin zâwn mai mai tâk chu, eng dang ni lovin khatiang hun pawimawh lutuk mai a Lâwmpa Chhana’n zawhna chhânna chhim leh hmar lutuk a pêk vang kha ni ta berin ka hria. 

Kan mi pawimawhte lâwm tura feet 15 pawh tling ṭha ṭhum lo, Gate aṭanga Administration building vel thleng chauh khuallâm hmanga thiam taka lo lâwm tura tlai tina lo inzir ve ṭâng ṭângte khan hre phei se chuan, an vaw hrep duh ang tih pawh ka hlau hlel lo ve! 

Mahse, lâwmpa Chhana insawi thiamna kha a âwm chu ka tihpui ve tho. Engah nge maw lâwmpa Chhana, English leh American accent nalh lutuk tak maia ṭawng tura a inbuatsaih nasat em em laia, khatiang South Indian awphawi lutuk tak maia zawhna an rawn zawh teh ei! Ka lâwmpa chuan kha pa kha English a thiam ṭha vak lo niin a hre ve tlat thung. 

Khatiang teh hrep a thlen hnuah pawh ka lâwmpa Chhana erawh a ‘confi’-na chu tuisik leh tha ang maiin a pûn leh ṭhin a, engmah thleng lo ang maiin college tual laiah a tei ang nulh nulh a, han inhmuh hniamna chhan tur hi a nei lo rêng rêng emaw tih mai tur hi a ni a, kawng lehlamah chuan a entawn tlakna laite pawh a ni ve tho mai. 

Ṭhenkhatin, “engtin nge maw a bulah i awm reng peih ni” an han ti ṭhin hi chu a âwm ngâwt mai; a ni rêng lah tak a, ṭawngkam khermei taka mi han hmusit zeuh te hi a thiam pher êrh vei roh a, kar tin hian tu emaw tal tilungawi lo chuan kâr a tluan ngai lo. 

‘Mahni infak leh sakhi ngalah tlem a bet’ tih a taka nunpuitute zinga mi a ni a. Chutih rual chuan, hna kan dil dun dawn apianga a nu leh pate an thih tawhna hman ṭangkai a tum ve ziah mai erawh a rilru hrisel lohthlak hi ka tihpui ṭhin a. Ani ai mah chuan, a insawi khawngaihthlâkna zawng zawng an ngaihthlaksak tawh hnu pawha hna lo pe leh chuang miah lote kha an rilru a hrisel lo ka ti lehzual. 

Master kan kal tâwp tawh dawn a ruaiah khan amah leh amah incho phurin thil chi hrâng hrâng kha a rawn tui tharin a rawn uar zûr zut mai a; a buaithlak ṭhin ber erawh chu, a thil tui thar apiang a class pum khan tuipui ve nghal zel tura min ngai nghal hmiah mai zel kha a ni. 

A tir chuan photography lam a rawn tui nghal phawt a, Mizo chanchinbu dar zau tak pakhata photo journalist nih theih beiseiin camera kha a rawn awrh chhuak ni tin ta mai. Amah leh amah kha ‘Chhan thlalaa’ ti tein a la inko fiam vel a, mahse a tui ṭan dawn chauh emaw tih laiin, body buliding lam a âwn leh ta thut a, Gym kal ngai kha a inti leh tlat mai. College gym-ah rit a zuk chawi ve zuk zuk a, mahse kar khat vel bak a ti ta lovin ka hria. 

A chhan nia ka hriat chu, gym bul lawkah college football field a cham duai mai a, chu chuan a rilru a luah leh ta tlat ni tur a ni; a tir lama photo journalist nih tuma camera rawn keng ṭhin kha,  tunah chuan class bâna inkhel nghal thei turin ball boot a keng ni tin ve ta thung. 

Hei erawh hi chu, kan tuipui tlâng thei ta deuh a, class bânah tleirawl tuai no nalh tak tak te kal pelin ball boot leh inkhelh thawmhnaw nen college field chu kan pan thla ta ṭhin a. Min bâwl fuh nge, kan tui tlâng ve hrim hrim tih pawh hriat a har. Ka hriat chian êm êm erawh chu, kan tui ang aiin kan thiam lo hle a ni tih kha. 

Hetiang hian thiam lo tak, mahse lungawi tak si a kan awm lai hian a ni, lâwmpa Chhana nen kan inhriat tirh atâ a laka ka thinrim êm êm vawi khatna chu a thlen tâk ni. Ngawi teh, kei chang ka ni nêm, a class pum khan kan thinrim hial zawk ta ve ang. 

Final exam dâwn a ni a, kar khat vel bâk hun a awm tawh mang lo. Chutah kan dissertation ziah chu submit turin zirtirtute'n min lo nawr ve sek bawk nen, a inkhelh lam pawh tuman kan ûksàk hman ta lo. Lâwmpa Chhana erawh a thiam vang pawh ni lovin a la khauphâr thawven hle thung a. 

Mi dang zawng class kal tawh lova kan hmabâk awm ang angte tih zawh hman loh hlauha kan chet laiin ani erawh tlai dar 3 bawr velah inkhel turin college field lamah a la tei thla nulh nulh a, inrin nîah pawh a tûk Pathianni atân ni lovin through ball um turin a inring ber zawk. 

Hetianga a tal vel mai mai hian kan huan thlai a pet pha lo, mahse tlai khat, duhtâwka amah leh amah through ball a inpek hnuah thawveng zet maiin faculty room-ah ball-boot nen a lo va lut pek a. Kan dissertation kan submit hman loh hlauva ṭhahnemngai taka min tur sektu kan zirtirtupa ngêng a chhun fuh ta siah mai le! 

Mahni-lo-maha kan submit hun tur pawhsei theih dan tur zawnga chhuanlam kan insiamsiak laiin, ani thawveng lutuk tak maia faculty room-ah a lo ui chuang tei luh ve ngawt ni; ball boot nen lehnghal! Hmun danga kal kualna tur a tam teh lul vei nen...a thiam lo, a thiam lo hul hual a ni! 

Tichuan, lâwmpa Chhana thil tihsual chu kan zaa chungah a tla ta a, amah ang maiin vawkpui tlatin kan tla mai mai emaw an tih phah a, dissertation submit hun tur pawh an rawn sawn hma ta thut mai! Kan buaia kan buai zia kha, sawi hian a siak lo. Mawng vawm bâ ang maia chein, kan theory te kha kan apply puat puat a, hun tiam nî a ral rualin department-ah kan thuziakte chu kan va pêm buh bel ta hmiah mai a ni. 

Hetiang hian lâwmpa Chhana avanga han buai rap rap châng kha a awm nual mai. Amaherawhchu, kan inhriattirh nî aṭanga vawiin thleng hian a hnên aṭangin thil tam tak ka zir a, sawiselna tur a tam rualin fakna tur pawh a tam. 

Nun ho lutuk a neih rual hian rilru ril-ru tak mai hi a nei ang roh a. Thu fahrah tak tak leh ho lam tak tak a titi rual hian, ngaihtuahna ril tak aṭanga lo chhuak tih hriat tak thute hi a chhâk chhuak ve leh khauh zel a. Mi thin nel leh rilru zau a ni a, thinrimna ngei ngei turah pawh, fiamthuin amah leh amah a intuam dam leh mai ṭhin. 

A nun ho tak leh a fiamthu ngeiawm tak tak aṭang ngawta lo tehtu tân chuan thihna leh retheihnain a siam puitlin mihring a nihna lai hi an hmu thiam lo fo ngei ang. A châng chuan fiamthu hi a inphenna ṭha ber niin, harsatna tam tak karah nui chunga ṭapin, ṭap chungin a nui ve fo ang a, a hringnun tual zawl chauh hmuhpuitute chuan a inah pindan khawhar awm a ni tih an hre thiam pha kher lo ang. 

Rilru leh mize ṭhenkhatah inmil lo hle mah ila, nun suar khata kan tlakna lai a awm tlat a. Kan inhriat tirh aṭangin kawng engkima inlâwm tawnin, ‘lâwmpa’ nih hi a tlin hle a ni...Pathian zarah kan dam ang a, kan la thi ve ngei awm si a, chumi nî a thlen hmâ zawng chu, ‘ka lâwmpa Chhana’ ni reng teh se.