Ka Nin leh Ka Ngaihsàn Zosapthara

Ṭhalai inkhâwm zan a ni a, inkhâwm ṭan hmâ hauh aṭangin kei tluka inkhâwm bàn nghakhlel an awm lovang; ka hla hruai tâwp zàn ni miau hek! Mi fate chuan khuang vuak fawng chelhtu nih a, khuang hmanga mawi taka a solfa vaitu ber nih an châk rûk laiin kei erawh chuan ka châk them tè liâk lo va, châk pawh ka tum chhin ngai na hek lo. 

A chhan pawh eng dang a ni lo, ka til thênna lam a ni hlawl lo va, Siamtu lah hian keimahah hla hruai thiamna a lo dah lo ve bawk nen. Chuti chung chung chuan kan hruaitute'n hla hruai kawnga ka nèp zia leh nèu zia an hre lo der nge an hre lo hrim hrim, min han ruat ve teh tlat a! 

Tichuan, huphurh leh ning ru ang reng takin, mualpho lutuk lova tling tlak ka tum a ni. Mah sela, thâwhlàwm lâk khawm lai takin zan dang ang bawkin Zosapthara hla bawk chu kan sak a ngai leh ta tlat a, ka zám pheng nen, ka lo inzirna ang pawhin ka ti hleithei dâwn lo tih inhre ru chungin ka'n hel nuai chho ta a nih kha! 

A changin mipui ka zaisan a, a chângin min zai khalh a, a sânga sak turah ka sa hniam a, a hniama sak turah lah ka sa ring thùl. A hla hruaitu zawk kha mipuiin min hruai a ni ber.  Chutah mualphona tizual turin a châng lâk hunah ka la hman lo zeuh zeuh a, a thunawm pawh chu ti tho. 

A hla thute lah kha, Mizo hla thuah na na na chuan a mualpho lo tâwka thiam tura inngai ṭhin hian kan hla sak lai hla thute chu ka lam sualin ka sa sual ta sek leh nghal a; nge ni a, kan hla sak lai chu a Mizo hla thù loh lutuk vang zawk ni! 

A bek hêm zâwnga ṭhu kan hruaitu ṭhenkhatte mangang khàn min rawn melh leh zauh zauh ṭhin a, keiin ramsa thi tur chalchàng mangang leh inthlahrung si mit meng khán ka va melh ve bawk a, a 'tempo' ka hloh loh nan an malpuite lo ben rem vel tak ngial mah se, tih theih erawh an nei tam chuang lem lo; ka thiam loh vang liau liau a ni e. 

Tichuan, microphone-a ka chil lem ri khulh ri te nen lam chuan kan Pu Zosapthara hla chu kan sa zo thei ta hrâm a. Pu Sapthara leh a ṭhuihhruaite awm se chu min vaw nek duh hial ang a, kei pawhin a hla thu avangin kut thlàwn ka ba duh bik lo vang a, min pui turin Pu Sapthara hla thu ching zàn hneh em emtu Pu JF-a thlarau ka aù tel duh hial ang. 

A ni, Zosapthara hla kan sak apiang hian ka ngaihsànna a sàn rualin ka ninna hi zual bawk ṭhin. A hla phuah leh lehlinte a ṭhat êm vang ai mahin, amah zahna avang leh Mizote tâna ṭhahnem a ngaih êm avang zawk a ni chêk ang chu, Kristian Hla Bu-ah hian a kut chhuak hla 75 teh meuh mai a awm a, kan hla buah na na na hi chuan, Zosap dang aiin kan chawimawi ve a ni. 

Chutihrual chuan a mawng kan hlîm pah pawh a ni thei! Heng a hla tam zawk hi chu a sakin a herh ṭèng ṭùng hlawm vek mai niin a lang a, a hla thu ṭhenkhat chheh dan phei hi chu chheh- râwp intiang phirsi nuaih, rem ṭhat châkawm tak hi a ang. 

Intipuithu taka ṭhenkhatin an thlan fo leh kan sak teh fo, 'Kalvaria hmangaih lo lang kha' tih hlate mawlh mai hi chu ka chek hian a mil thei tlat lo ṭhin a, a bik takin, 

"Ṭingṭang thianghlim tiṭul ber chu, 

He thil hlu fak a ni fo"

tih lai tè hian ka lung a tizîng lo va, a tilêng lo lehzual. Mite angin ka sa tui ve thei ngai lo; nge ni, a hla thu awmzia mite angin ka lo la man pha ve lo zawk? Keimahah chuan ngaihruatin lunglèn a hril chang chang tih tur ang tal pawhin a awmzia ka hre fuh thei dér lo va, he hla thlang fotute pawh hian 'Ṭingṭang thianghlim tiṭul ber chu' tih hi pawmawm takin an hrilh fiah theih bik ka ring bau lo. 

Zikpuii pa meuhvin, "Zosapthara hlate hi chu a grammatical mistakes sangkhat hre reng chung hian, kan ṭahpui châng a tam ṭhin asin, kan la ṭahpui dawn chauh pawh a ni ta ve ang" ti eng ang mah se, 'Ṭingṭang thianghlim tiṭul ber chu' tih ang velah hi chuan tu an ṭah pawh ka ring lo. 

A châng dawt chiah lah hi ka sa helh âwl âwl ṭhin: 

"Berâmno thisen tih theih mak, 

Thlarau tlan chhuah a natzia; 

Seraf aw nem phâk ai pawhin

A la sâng ṭhin a ni a."

A va han khawlhkham teh lul! Min dem lo û, tui taka sak mi a ni nèm. 'Chatuan Jeho, lo kal la' tih hlaah pawh, 

"Kei, mi rethei engtik pawh, 

Vân lût min hmu sela; 

Lâwm hla chu a ropui dâwn

A ṭawng a mak bawk ang"

A lettu ṭawngkam hi a mak ka ti deuh zawk!  Châng 2-naa 'lungngaihna thlaler' tih erawh hi chu a hmang fuh ve viau. A lehlin zînga kan sak zìn pâwl tak, 'Mangang leh lungngaia ṭan i tumte hian' tih hlaah hian sak hreh lai deuh mai ka nei pek a. Châng 2-naa, 

'Mi ṭhenkhat hausate chu i ît dâwn chuan'

tih lai tè mai hi a ni. Mi hausate chu kan 'awt' ṭhin a ni ngai a, 'ît' ni lovin, min chhuah khawlo leh lutuk e mai! 

'Thil mak chhui se rual loh kan Pathian' tihah pawh hian Rozika kut hnu tel mah se, thil mak chhui sên rual loh chungchang a nih vang ni maw, a châng khatna an vuah khawm dan teh nuaih hi a mak: 

"Thil mak chhui sên loh kan Pathian, 

I thawh tinrêng mak kan tih hian; 

Nimahse, i mi khawngaih hman, 

Engkimah mak kan ti ber a"

'Nimahse' an hmanna te hi a laklawh ṭèng ṭùng viau; 'i mi khawngaih hman' tih lah hi a mak ti a, a awmziaah bawk a ni kei ka buai leh ni. A mak ang zâwnga sawi tâkah chuan, 

"Tin, dam lai buainaa, kan chhuah hunin

I thlanmualah min luhtir langin"

Eng tak chu sawi tum ni maw? A chiang lo leltè va lâm leh rawh. 

Tui tak maia khuangtè leh khuangpui nen, Mizo hla thlûk ngei maia kan sak tâk vang nge, 'Thlarau Thianghlim rawn tir ang che' tih hlaa a ṭawngkam chheh dan mak ang reng deuh deuh, 'Chutin an sual chhun ang hriain' tih te, a aia mak ka la tih, 'Thil dang kim hmu mah ilangin, hei hi kan la châkkhai' tiha 'châkkhai' a hman duh dante rêng rêng hi, a ṭawng neitute zawk hian kan pawmpuiin kan hre thiam a ni chêk ang chu ka ti mai. 

Thu rapthlâk ang reng deuh mai te hman a chîng reuh a, entirnan: 

''Sual vanga 'kih' tur ka nih, 

Ka hre reng e'' te a tia, 

'Kan in hmuh kan intawh leh hma zawng' tih hla châng tàwp ber a, 

"Thihna pawh kan lo tawh kher leh" tiha 'kher' a hmana kher kher te hi! 

Kan sak zin ve tak, 'Isu Nunnem, lo ṭawng ang che' tih tlar tàwp pahnih hi mi dang pawhin an sawi fo tawh nain ka helh ve lulâk si a, ka sawi ve dâwn! 

"Hlauhvin khawvel a lo nang ve, 

Nangmah i lo hnaih ahnu"

'ahnu' sentence tàwpa a rawn hmang heu mai hi a dik lo dàn chu Mizo ṭawng nitina hmang ve tân chuan hriat thiam har a ni lo ang. He hlaah pawh hian a tih fo angin rhyme a ûm tih chu a hriat reng a, a hmaa thu a lo chheh tawh 'relh ru' tih rhyme tum rànin 'ahnu' tih hi a hmang tih a hriat mai a, ngaihdam dàn dàn pawh a la awm deuh. Mahse, 'Hlauhvin khawvel a lo nang ve' tiah hian, 'Hlauhnain' tih tur ni àwm tak pawh hi a'n ti 'Hlauhvin' hlauh mai pek a! 

Kan Zosapte pawh hian kan Mizo Kristian hla phuahtute leh hla letlingtu hmasate pawh kha hla thu han chheh mak kawngah an lo 'influence' viau ni tur a ni, pakhat lek ka'n sih hmuh ang che. Kan ṭawng huat thu suhah, ka nuih tiza ru deuh ṭhin chu, kan mi hmasa Thanga lehlin, ''Ka lawm em em e, kan Pa vana mi' tih thunawn hi a ni: 

"Lal Isuan min hmangaih ka lawm hle, 

Min hmangaih hle, min hmangaih hle; 

Lal Isuan min hmangaih ka lâwm hle, 

Kei pawh min hmangaih e"

A sâp ṭawnga a hla thu awm dàn chu eng pawh lo ni se, Lal Isuan amah a hmangaih thu a sawi char char emaw tih laiin a tàwp tlarah 'Kei pawh min hmangaih e' a rawn ti heu mai a, ama chungchang a sawi a nih chuan 'kei pawh' han tih leh titúai a ngai em ni? 

Hetih lai hian, Sâp enkawlna hnuaia inzir vâr ve tho Mûka leh Liandala te hla lehlin erawh hi chuan an pûte sitail a khûm var var: 

''Aw Lal Pathian, i kutchhuak thilsiam tinreng, 

Dâwn chângin mak tiin ka lo khat ṭhin; 

Zantiang siar zozai leh chung khawpui ri, 

I thil tih theih boruak zauva lang nen."

"Lêntupui leh tukram phûlleng fan changin, 

Sirva zai mawiten sâng thing tin awi e; 

Khua chuan ila, tlâng sâng tinreng aṭangin, 

Dam te'n luang e, lui leh thlifim nuamte"

A chhama han chham pawh hian leilîah a luang dik zaih mai a, a mam deuh thlup; a ṭawngkam lah a dikiin a mawi bawk si. Lehlin ni lovin kan phuah a nih kha, lo ti tlat pawh ni se, awihpui mai awl tur tak a ni; a Mizo riau asin. 

Ka tui laklawh tlat, Zosapthara hlaa kan sak ngai vak loh lam pawh ka'n thai lang zel law law teh ang. Kohhran tina sak hlawh vak lo tura ka rin ruk ve ngawt, 'Grinland vûr ram aṭang te' tih hla hi a tir aṭangin thil mak deuh a inzep nghal pang. Han en mah la, a tlar hnihnaah hian, 

"India ṭiauphovan pawh" 

a rawn ti deuh nghal tawp mai. 'Ṭiauphovan pawh' tih chu eng nge ni ang aw? 

Châng khatna tâwp lama, 

"Chhanchhuaktua'n min ko ve, 

An ram sual phuar ata" 

tiha 'sual phuar ata' tih ing-euh dàn hi chu thuhran ni se, he lai hla thu hi postcolonialist emaw anti-colonialist te'n han hmu se chu, "kha maw, an Mingo phurrit (White man's burden) bawk a nih kha an aupui ni" an ti duh mai thei. 

Heng bâkah hian eng emaw zat mak ing-euh tak tak a la tam a, 

"En teh kalvari tlang chungah, 

Thûkna puite a keh chhia

Pathian hmangaihnain a khuahte,

 A puak darh a va tihzia" 

tih te, a hla lar tak, 'Thlalera vak ka lo nih hi' tiha a hla thu mak tak tak leh a dangte chu kei aia thiam leh hre zawk te'n an lo chai fê tawh a, keia suahsual tukkhum pàwn vanga thiam leh thiam lova lo chhui ve chiam pawh a ṭul tam pui lovang. 

Amaherawhchu, 'Naupang hla'-a kan dah 'A lo kalin, A lo kalin' tihte hi chu a mam nalh ang reng viau ka ti a, a hla thlûk a mawi reuh bawk si, a letling fuh phian mai. 'Isu, thinlungin ka duh che' tih pawh a zia phian a, 'Lalpa thlipui a thleh chiam a' tih pawh a kârah ing-euh ṭep ṭep inzep ve bawk mah se, 'a let mawi' chu a tih ve theih e. 

Kristian Hla Bu hi han phêk keu phawk phawk ila, hla 75 chuang nei ta chu, a hla eng emaw tal kan keu chhuak nghal chat a, a hla tam zawkah hian hla thu ing-euh, helh àwl àwla sak ngai chi a awm deuh zel nia. Keini lah chuan lungawi takin kan sa mai thei zel a, a lawmawm letling zawk. 

Zosapthara hla ing-euh deuh deuhte han sak hi a kohhran misa nihna riauah kan ngai a nih loh pawhin, Presbyterian tân chuan a Presbyterian riauvin kan hria a ni chêk ang chu ka ti mai; a ṭha vek tho e, ti liam mai teh ang.  

Hetih rual hian amah Zosapthara erawh hi chu mimal taka kan Zosap zînga ka dahsàn ber leh ka ngaihsàn ber a ni thung lawi a. Rawngbawl tura a inpekna leh Mizote a duhsakna sâng tak mai hian min hneh nawn lo thei lo ṭhin. 

Rawngbawl tura a rawn pên chhuah tirh phat aṭangin harsatnain a zui nghal a, a nau John Rowlands thih dan chanchin mawlh mai te khan rilru khawih a ni. A nau thihna leh a nu khawharna avang khàn hawikir leh ta pawh ni se, tu'n kan dem hauh lovang; mahse India hmar chhak kila Zofate tan leilehnaah a kut a nghat tawh a, Zofate leh Pathian tân hma lam pan turin mittui nen thutlukna a siam ta a nih kha. Chawimawi a va phu tehlul em! 

Hei mai hi a la ni hleinem, thikthu chhiatna sualin hèm a thlak khum a, Zofate tân hmachhawp tam tak nei mah se, a hmangaih Mizote tan pawha hna thawk thei tawh lo turin kut bêngin Mizoram chhûng atâ an hnawtchhuak ta a nih kha. 

A thu leh hla ṭhat leh ṭhat loh chu thu hran ni se, a theihtàwp leh thiampatàwpa Zofate kaihhruai a tumna hi a ropui a, a kaihhruai ṭhin Mizote paw'n anmahni hmangaihtu 'Sâp' chu an hai bik lo va, an ngaina a ni. Mahse chu inngainatna chu thikthu chhiatna thlarauvin pawhchhiat a tuma, tisain a hlawhtling a, mahse thinlung lamah zawng, vawiin thlengin a la hlawhchham. 

Sepetember 6, 1923-a Ainak leilawn chu zawh tlangin, a hmangaih Mizoram chu dam chhung atana hmu leh tawh lo tura Chin Hills a pan nî aṭanga a thi nî thleng khàn a thinlungah Mizorama Zofate hi an thih ka ring ngai lo. A ngaiin a thlahlel hle a ni ang, mualpho taka siamtute rama kir leh aiin Ṭiau chhak Zoram, Zohnahthlak dangte kiangah a tap reng tâk ni. 

Pathian tân leh Zofate tân hna ropui tak thawkin, a inpêkna nasa hle mah se, a damchhûng khàn a phu ang chawimawina pek a ni lo va, a ruang dai an zalna tak ngial pawh hriat chian a ni lo! 

'Thlalera vâk ka lo nih hi' titu hian a hmangaih Zofate leh Pathian tân 'Sap Vâkvai' nih pawh pawi a ti lo va, hna a thawhsak Zofate thinlungah erawh hi chuan a vâkvai ngai lovang. 

Hei vang tak hian, Zosapthara hi a hla thute ka nin em em rualin ka Zosap ngaihsàn ber a ni ta thung a nih hi.