Ram Leh Hnam Humhalh: Thlirna Tlâng Dang Aṭangin


Zoram! Ka ram! 
Lu chhum ban chhum huama kan pi pute sah zau; 
Mi huaisen leh tlawmngaite pianna, 
Ral rel thiam leh hla phuah thiamte pianna, 
Lui tin, tlâng tin mi hrâng sulhnu, 
Dai ngai lova zaia chawi hnu, 
Dàwnin ka ngaihlu zual, ka ram”
~ Kâphleia


Kum za aia tam mah liam ta a, “kan sai ram chhuahna an tichereu, kan sakhaw kalsiam an dal e” tia pi leh pute'n thlang kawrvai, an ram chin nia an hriat rawn nêktute nawr tawm tura an feh chhuah nî aṭanga vawiin thleng hian, ram leh hnam humhalh duhna thinlung hian Zofate min la kiansan lo chu a ni phawt mai a; kan hnam inlungrualna ropui ber pawh ram leh hnam chhannaah hian a awm a, kan sulhnu leh a sawhkhâwkte erawh chu kan ram leilunga thisen luangah te, kan mittuiah leh kan history bu phêkah chiang taka tarlanin a awm. 

Hetianga kum za nufa ‘ram leh hnam humhalh’ tuipui a, kùrpui a, eng emaw chena retheihpuitu kan hnam hian eng nge a hlawh chhuah a, a sual chhuah tawh le? He zawhna chhàn châk mi eng emaw zât an kat nuk ngei ang; a ṭhen chuan an political ideology hmachhuan chungin an chhâng thiam hle ang a, a ṭhen lahin sakhaw bùk lung khaiin rãu takin an chil thlì ren hlek lovin an sawi hluam hluam thei ngei ang. 

Hetih rual hian, ‘ram leh hnam humhalh’ tih hian mi tam tak rilruah chuan ramri hungna pal vèn tuma inhawr khâwm te, hnam dang kan pawisawi deuh nia kan hriat te vuak leh vau, velh leh vai darh te a ni hlawm mai thei. A nihna chen pawh a tam ang; ram leh hnam humhalhna hian eng emaw chenah chuan kut thawh leh kut tawrh a keng tel ve tlat a, hmaisen leh thisen nena intàwngin, a kârah nationalism tui nu buta baptisma chang te'n ṭhalaite thunun tumin an rilruah ruangchaicheh an lo thlâk ve fova, hnamin kan hma chhawn ṭhin rokhawlhna rokhawlh pui puite chu remchangah làin, kan ram leh hnam kan humhalh chhan tur tak lam pawh ngaihsak tawh bar lovin kan nasa ta mai ṭhin. 

Hetiang a nih avang hian, kan hringnun leh nun pêng tinah hian naupang ang mai a zawhna kher khiap tak mai chu dilchhùt taka kan inzawh nawn fo hi a ṭul leh ṭhin asin! Kan thil tih fo pawh hi eng nge kan tih chhan tak tih te, mitdel nau awihna hnu ang hrima kan lo zawh bel tawh kawng pawh eng vanga zawh fo nge kan ni tih te hi kan chhùt lêt fo hi a ṭul a ni. 

 Eng vangin nge ram leh hnam chu humhalh a ngaih? Eng tin nge kan humhalh ang? Heng zawhnate hi a chhânna ṭha ber leh felfai tak a awm thei kher lovang; mahse, ram leh pawl hrang hrangin tawlhloh puan a lo sintir tawhte pawhin an inzawh nawn fo ngai zawhna a ni àwm asin. 

Ram leh hnam humhalh hming chawia mipui nâwlpui ngaih dan mumal nei hlek lova lungphurna nen chauhva kan ar kawh chhuah fo zawngin, ram leh hnam humhalhna kawngah hian pathlawi nula man to hauh na ve hlur kan lo ni lek fang ang. Ram leh hnam humhalh hi lungphurna nena khual chau chem thiah mi a ni si lo. 

Ngun thlûkin ngaihtuah ta ila, ram bîk nei lo hnamte chu lo awm ve thei bawk mah se; hnam a awm chuan, hnam chuan ram luah chin an nei ngei ngei a, politics hmanga ramri kham an neih loh pawhin, hnam thinlungin hmuh theih leh hmuh theih loh ramri a rîn tho tho ṭhin. 

Hei vang hian hnam eng pawh, ram hlutna hre tawh phawt chuan an ramri chin nia an ngaih an hauh na fova, kan ke nghahchhan leilunga mahni puala kan ram neih hiàn hnam anga kan din chhuahna tur hmun min pe a, a hmelhmang chu eng pawh lo ni se, ‘kan ram’ tia sawi tur ram neih hian hnam zahawmna a keng tel a ni. 

Mahni hnam puala ram neih loh luhai thlâk dan tur chu kan chhehvelah entirna ṭha pui pui kawh tur an ther fur a, chutiang hnam chuan hnam an nihna anga zahawmna pawh an nei hlei thei lo. Chuvang chuan van laia tla ang maia hnam vakvai nih tuman kan duh lo a, kan châk hek lo. Hei vang hian mahni hnam puala ‘ram’ neih hlutna hriain ‘ram’ nei tur leh humhalh turin kan insêngso hreh lo va, dàn ang thlapa nei lote paw'n, ‘zahte chu pûm alawm’ tiin mi ramri hrul pawh awtin an chuh ṭâwk ṭâwk chu a nih hi maw. 

Ram leh hnam humhalh sawi nîkhuaah pawh ramri vawn him hi kan rilruin a lo kawh deuh pawhin a àwm hle ang. Kan pi leh pu, hmâna mite mahin hnam thinlunga an ramri rìn chin an hauh nâ a nih ngai chuan, keini tun hnua sawrkar inrelbawlna felfai tak hnuaia ziaka chhinchhiaha ramri neite hian, ram hauh kan tihnat nâk lohvah! 

Ni, hnam anga kan khawchhuah theihna tura pawimawh ‘ram’  humhim hi kan tihmâkmawh chu a ni a, kan hnamin ‘ram’ kan neih ve chhûng chu kan hnam tân kan ‘ram’ hi humhalh leh humhim a la ngai fo ang. Amaherawhchu, haw haw leh vaupùng tihnat ngawta humhim reng chi a ni lo va, chemsen leh chèngrang chawi tum ziah phei chu a fuh lo lehzual. 

A theih chin chinah mahni inzir vâr vein, eng chin hi nge kan ramri chin nia kan pawm tlàn tih te, a rin tlâkin a pawm tlâk em tihte finfiah hmasa ila, chuta kan ram chin nia kan hriat chu a dik a nih ngai chuan, pawnfen sawi chhîngin, thluak fîm hloh chuang si lovin khawvel hmâah hian thihthain kan ṭang ngam tur a ni thung. Ram humhalh kawnga hnam anga zahawmna leh huaisenna hi vaupùng tihnatah a innghat ngawt lova, kan dikna felfai taka kan ṭan ngamnaah hian a innghat zawk a ni. 

A nih leh, ‘hnam’ kan nihna kan thisena luang hi ram inches eng emaw zat kan hloh avanga hloh tel theih a ni em? Zawhna chhàn hautak zet a ni. Hetih rual hian ngaihsam zetin, ‘aw, thei ê a’ tiin chhâng ta ila, a dik theihna lai a awm tho ang. Kan ram leilung ngei kan hum theih loh chuan kan hnam nihna (identity) pawh a him lo nghal a ni. 

Amaherawhchu, kan hnam nihna (identity) hi chu pâwn lam hmelma aiin chhûng lam hmelma avanga hloh leh chhe thei a nihna lai hi a tam zawkin a rinawm. Pawp tê reuh têin lawng lian a tipil thei ang leh meisiin ram a tikang duai duai thei angin, chhûng lama kan hnam nihna ei chhetu kan ngaihthah si chuan, ramri hungna pal lian ber ber paw'n min chhan zo chuang lovang.

Hnam nihna (identity) hi tuman tharumin min hnehlâk thei lova, keimahni duhthlanna hmang vêka tihchhiat leh humhim theih a ni. Keimahnia awm kan hnam nihna hi keimahni chauhvin kan hum thei a, a tichhe theitu pawh keimahni chauh hi kan ni. 

Awihin awih suh la, kan hnam nihna ei chhe mektu siam chhuahna khawl lian chu kan ram retheihna hi a ni. Duh kan thlan sual avang leh kan ram leh hnam ni lova mahni ṭanghmâ chauh kan ngaih avang hian kan ram hi ram retheiah kan siam ṭhin a, a nghawng thui zia chu sawiin a siak lo. 

Retheihna hian khawi hmunah pawh pianpui unau a nei a, chu chu sualna hi a ni. He retheihna hian kan hnam zeizia leh ziarâng (culture) chu zawi zawiin a ei chhe mêk asin. He retheihna hian hnam lian leh hausa anga lang si pawh a lo ei chhe fo tawh a, pâwn lam aṭangin nêktu nei lo mah se, chhûng lamah anmahni an innêk tawnin an innêksâwr a, an innêk ral thuai ṭhin. 

Hetiang chiah hian, kan ramah concrete in lian leh mawi tak tak ngir khup mah se, kan ram retheihna hi a ril êm a, chu chuan a nei lote'n a neiate tâ awtin pawisak a neih tlèm tir a, a neite lahin a nei lote thil neih ve chhun leh neih ve tur ngei ngei pawh awt lêtin hlemhlêtna tirhkoh chu hna kan siamsak ta fo a nih hi. 

Hengte hian Mizo culture-in a ken tel tlat rinawmna, dikna, inngaihtlàwmna leh tlâwmngaihnate a vaw chhia a; mahse, ‘Mizo nihnaa’ chiang te'n heng nun ze mawi hi harsatna karah pawh an la lantir fan fan avangin kan hnam zeizia chuan inthlahrung tak siin pâr a la chhuang hram hram a ni. Mizo philosophy ropui, ‘sem sem dam dam, ei bil thi thi’ tih kalsan a, ‘sem sem thi thi, ei bil puar puar’ ti tlat nunin Mizo nun la vawng him duhte ṭhahnemngaihna rilru a la vaw chau lo hi chu a lawmawmin min va run si em! 

Hlemhlêtnain sum leh paia mal a sàwm, rilrua rethei site tuallènnaah hian mi rinawm kan pi leh pute tâna zahna kàwn ni tur chu keini chuan lungmuangin ka paltlang bawrh bawrh a, ‘aia upate zahna’ aiin ‘aia hausate zahna’ kan nunpui tawh zawk avangte hian sualnain a sualna lai a hre tawh mang lova, keini'n kan hnam nun mawi kan hloh mêk thung. 

Chutah ṭhalai tam tak zalènna zawngin ruihhlo bàwihah an tâng a, tlawmngaia ram leh hnam tâna ruihhlo dotute'n sawiselna kârah ke pèn hrâm hrâm ṭhin lo phei se zawng, chaurau ek kan va thai nasa dawn rua em! Tun hmâ aṭang tawhin ram rorelna lamah lah kan hlâwkna tur a nih phawt chuan, rilru hleh kham nei hlek lovin sualna chu felna parṭhi kan awrhtir mai zel a, pawi tia inchhirte lah chu khawvar lam arsi ang chauh an ni a, chem lovin mahni unaute lu kan la a ni hrim mai. 

A ni, ‘rilrua retheite chu an eng a thâwl e’ tih chu a takin kan lantir a, kan lan chhuahtir dàn erawh a lungchhiatthlâk a ni. 

Mak si tak si, awih ngai si chu, kan ram leh hnam hi keimahni leh keimahni lak aṭang hian humhim leh humhalh a ngai ber zawk a ni tih hi! Keimahni lamin kan hum tur ber kan ram leh hnam hlut leh zahna châng kan hriat si loh chuan, chepa hmingthana thangin, chepa puan thar sin ang chauh kha kan lo ni ang. 

Chutiang a nih si chuan, kan ram leh hnam humhalh tur hian eng nge pawimawh ta ber ang tiin inzâwt ta ila, chhànna a tam duh ngawt ang. Mahse, chhânna tam tak awm thei zînga pawimawh leh khaikhawmtu lian ber ni thei àwm chu, kan ‘Mizona’ vawnhim leh tuai thar fo hi a ni àwm e. 

‘Mizona’ kan tih teh fo pawh hi eng nge ni chiah ang? Chiang taka hrilh fiah fel fai fak a har a, hrilh fiahna mumal tak pe pawh sawi tur an tam àwm lo ve. Ziak mi ṭhahluan L. Keivom khan ‘Zoram Khawvel’ bu hmasa berah ‘Mizona’ chungchang hi a khel a, chutah chuan, “MIZO-NA hi nationalism emaw, regionalism emaw, parochialism emaw pawh a ni lova, MIZOISM a ni mai”. 

 “Pawlitiks leh sakhaw piah lam daihah a awm a; a uangin a thikthu a chhe hlar mai a; Hitler-a Nazism tluk hialin a fîr a ni, ” tia hrilh fiahin, chu ‘Mizona’ a thawh nat dan pawh, “a changtute chuan kham sâng ber aṭangin chhum lei vak pawh hleuh tumin an bawh mai ang,” tiin a sawi zui a ni. 

L. Keivom hrilh fiahna aṭang hian ‘Mizona’ chu pa thinchhia leh thikthu chhe tak, a nupuiin ṭhenawm pate a biak hlek pawha lo ṭeu nghal hlur tur ang chi hmel a pu deuh reuh va, kan ram leh hnam humhalh duhtu mi ṭhenkhatte rilru kalhmang pawh hetiang hi a ni chiah a, thliarkâr rilru leh inhung bîk duhna rilru an zakzeh tel tlat ṭhin. Heng mite hi an sual vang hrim hrim ni lovin, L. Keivom sawi ‘Mizona’ kha an lo pai nghet tawh vang a ni a, hnam tâna an inpêkna erawh kan tlâng ram tlukin a sâng ṭhin. 

Amaherawhchu, he ‘Mizona’ hian kan hnam zeizia leh ziarâng, kan nun leh rilru a fâwmkèm vek avang hian a hmelchhiatna lai kan hmuh len avang ngawtin kan thlauh thla tur tihna a ni lo va, ‘Mizona’ kalsanin Mizo hnam leh ram kan humhalh thei hek lovang. 

Dutch historian leh modern cultural history thlirna chher kawnga an khaipa ber Johan Huizinga chuan, “hnam zeizia leh ziarâng kan hum duh chuan hnam zeizia leh ziarang chu kan siam thar zel a ngai a ni” tia a lo sawi angin, ‘Mizona’ pawh kan ram leh hnam humhalhna talhtum leh tiang thar atan a hmelhmang leh nihna kan chher thar zel a ngai ve zawk a ni. 

Chutiang tur chuan Mizote dahsâng tlattu, kan hla kungpui Rokunga rilru ropui, “Hnam dang hmusit mai lovin ṭhianah i siam zawk ang u” a tih theihna rilru sâng tak, thliarkar rilru pu chuang lova mahni hnam dàn, rilru leh ziarangte dah sànna kha ‘Mizona’-ah bel tel tlat ila, a taka nun chhuahpui erawh a pawimawh lai ber a ni thung ang. 

He Mizonaa kan chianthar emaw kan pianthar leh phawt chuan, hnam humhalhna kawnga thikthu chhiatna awmze nei lo kan kal kân thei ang a, ṭhenawmnuin hnam dang pasalah a lo vawn tâk avanga demna leh deuna lung kan chharte chu paihin, a la nei ve lote rilruah hnam tâna an tih ve theihte kawhhmuh tumin ṭan kan la sauh sauh tawh zawk ang. 

He Mizona rilru keimahnia a awm ngheh tikah, kan sikul naupang te'n Sap ṭawng an thiam avanga kan lawm tlukin Zoṭawng an thiam avanga kan lawmna a nasa ve tawh ang a, thil harsa leh khirhkhàn hlen chhuah tur pawh Mizopa thluak hian a pha ve a ni tih pawm tlatin, pâwn lam hmelmain min nêk hunah pawh Zopa thluak nem, dam dap, a huna fing leh khauh si hmang hian kan do let thiam tawh ang. 

He Mizona nunah hi chuan ram leh hnam humhalh hi ramri nêktu an awm hunah chauh te emaw, hnam dang nupui pasal neih thuah chauh emaw, hnam dang kut kan tawrh thâwm a awm hunah emaw leh ruihhlo avanga zilh ngai an awm hunah emaw chauhte ni lovin, kan nitin nun leh hunah hian ram leh hnam humhalh a ngai zawk a ni tih kan hmu thiam tawh ang. 

A tâwp berah chuan unaute u, a dik apiang te, a rinawm apiang te, thutak ṭan ngamna apiang te, tlawmngaihna rêng a awm a, zo nun ze mawi a awm phawt chuan, chung chu Mizona dik tak a ni tih hriain nitin i nunpui ang u. Chutianga kan tih zawngin, nang leh kei hian, nitin ram leh hnam kan humhalh a lo ni ang. 






Comments

Popular Posts