Zalènna Zawngtu (Helhmang)

"Man is born free, 

but everywhere he is in chains"

 ~ Jean-Jacques Rousseau

Ka muthilh lai tih lohah chuan tlaia in lam pana ka haw lai hi ka zalèn ve lai ber a ni hialin ka hre ṭhin. Chu hunah chuan, hmanhmawhna thlarau inman behtir phal lovin khuarel mawina tem ka tum hrâm hrâm ṭhin a, dam chhung khawsak lungkham buaina rit tak mai hnuchhawnin, hun rei lo te chhûng zalènna zùnzâm ka inzemtir ṭhin. 

Chutih rual chuan ka haw kawnga ka thil hmuh fo- helhkham nei lova hlim taka naupang lo inkhel te, taksa sawizawia lo tlan auh auh te, sikul naupang infiam zawr zawr leh sikul bàna hmawmsawm ei paha an ṭhu khawm dial dial te, college zirlai thawveng zeta lêng kual mai mai te, ni tla tur sen phût mai leh thlifimin a chhem kur diam diam thingzar te chen hian, ka zalènna ka lo hloh nasat tawhzia min hriat chhuah tirtu an chang a, eng ang nun nge ka hman mêk tih inzâwt lo thei lovin min siam ta ṭhin. 

A lo ni thei dâwn asin, a chang chuan zalènte zalèn zìa kan hmuh hmâ loh chuan kan zalèn loh zìa kan hre ngai lo va, hmuh theih loh mawhphurhna thirkhaidiatin min hlìnna len zia leh rih zia hi kan hre thiam ngai hek lo. Hriat phâk tâwk chauha zalènna rimawi a lo rik riai riai hian, zalènna zùnzâm kan tem viai viai a, chu rimawi ngaihthlâk chian tuma chet kan lâk veleh, hringnun pêng tina min phuarna thirkhaidiatte a innghawk ri a, chutah tak chuan a ni phuar kan ni tih a fiah zual ṭhin ni. 

Heng min phuarhna thirkhaidiat leh hruihrualte hi awlsam taka phelh mi an ni lo va, khawvel êng kan hmuh tirh ata min phuarhtu a ni a, kan kum a tam ang zelin min phuarna thirkhaidiat leh hruaihrualte chu tihlenin a awm ṭhin. Heng min phuartu zîngah hian, mite rual pâwl ve tura hna kan thawhna te bâkah, kohhran leh khawtlângina min phuarna mawlh mai hi a hrawlin a rit êm êm a, tal chat zawh rual a ni lo va, tal chah mi-ah pawh kan ruat ngai hek lo. Ni lo, a thiang lo zawk hial a ni! 

 Dam kan duh a, kan chènna hmun mila silhfèn leh ei tur ṭha bâkah, khawtlâng mit hmuha ‘nun pangngai’ neih kan duh vete a nih ngai chuan mawngvawm bâ ang maia chet a, hna kan thawh a ṭul a, khawtlâng inawpna hnuaia piang leh seilian kan nih miau avangin khawtlâng dàn leh dùn, duh dàn leh ngaih dàn hnuaiah nun kan hmang lo thei lo va; hmang lo tur pawhin duhthlan tur dang kan nei chuang lo. Khawtlâng (society) piah lam leh pâwn lamah kan hriat ṭhin ang ‘nun’ hi a awm si lo! 

Sakhuanna leh hnam nun a inzem pawlhna ramah phei hi chuan ka rilruin sakhuana thirkawl a bun tel a, sakhuana hruihualin min phuarhna hi thil dang aia a lêta fei, lian leh rit zawk a ni. Kan ram angah phei chuan khawtlang nun nen kawng hrang hranga a inzarzawm tlat tawh avangin kan rilru, kan mizia, kan nun kan engkim mai hi kan pian tirh atâ khawtlâng leh sakhaw tâ a ni. 

Khawtlângah leh Kohhranah mawhphurhna leh chanvo chi hrang hrang mai chu kan duh emaw, duh lo emaw, kan chungah nghah a ni a; kan hun tam zawk hi kan kutah a awm tawh lova, kan duhthlan theihna thleng hian chung chanvo leh mawhphurhna chuan min ta neihsak a ni. 

Khawtlâng thila kan mawhphurhna leh chanvo te erawh zawng, eng emaw chenah suahsual chhuahin emaw, chhuahlam ṭha tak neiin emaw kan hnawla kan en liam mai theihna chen a la tam a, min demtute aw kâ pawh na tak a la ni lêm lo. 

Mahse Kohhran lam erawh hi zawng a dàn a dang zãr mai; ‘Pathian’ hming hma chhuanin kan kovah mawhphurhna leh chanvo nghah a ni thung a, a hmingah ‘rawngbawlna’ kan vuah lurh mai a, kohhran huang chhunga thil tih tur a nih tawh chuan, ‘rawngbawlna’ a ni vek mai. 

Tuman an tlanchhiatsan ngam lova, an tlanchhiatsan thei hek lo. ‘Pathian’ hming hma chhuana chanvo leh mawhphurhna hlan an nih miau avangin an tui zâwng leh thiam zâwng a ni em tih a pawimawh lo va, an ngaih dàn a pawimawh hek lo. 

Chu vangin, he ‘Pathian’ nghawngkawl hi a nuam hauh lo va, a phur pawh rit tak a ni fo. Chutianga ‘thawkrim leh phurrit phurte’ zingah he  nghawngkawl leh phurrit hi hnawl leh kalsan ngamtu an awm chuan rel leh sel, dem leh deu, hnawng leh hnawl an hlawh châwk.

Chutianga siam chawp phuarna kherkhiap atâ zalènna zawngtute chuan, huaisenna laitha sâwm khawmin phuarna hruihrualte chu an chhu chat a.  Khawtlâng nun leh Sakhuain 'nun awmzia' leh 'nihna' a pêk leh belte chu hnawl ngamin, 'nun awmzia' leh mihring 'nihna' chu anmahni ngeiin duhthlanna thiang leh hriatna fîm tak nena zawn chhuah emaw insiam an tumin an duh zawk ṭhin. 

Zalènna kan tih pawh hi eng dang a ni lo ve, kan duhthlanna thiang ber hmanga 'tu nge ka nih?' tih kan inzawh theihna leh a chhànna kan inpêk emaw insiam theihna hi a lo ni a; zalènna phurrit keimahni ngei kan inphurtir theihna hi a ni.

Sakhaw zùnzâmin a phuar ngheh tawh, a tui nu buta baptisma chang tawhte erawh chuan chutiang mi, an ‘Pathian’ hminga rawngbawlna an hlan tawh hnawltute chu a huatin an hua a, Jona tehchâwkah an chan fova, mawhphurhna leh nihna an pêk an hnawl ngam avanga an chunga Pathian hremna lo thlen hun nghaka tlâng aṭanga thlirtu erawh chu anmahni an ni thung! 

Khawtlâng leh sakhaw nun hian kan hringnun pêng tinah min zemin min zìm a, min phuarin min tuam tlat a, hei lo khawvel dang a awm em tih pawh ngaihtuah ngam lo tur khawpin kan rilruah ruangchaicheh an thlâk a, an thuneihna kutin a ban phâk loh an awm lo; mahse, ‘tlâwmngaihna’ leh an ‘Pathian’ hminga thluak an sûksak theih loh, mi ngêng leh ngawhngawl an awm erawh chuan hriat thiam har an ti a, an lak aṭanga zalènna zawngtu an awm loh nan ṭhahnemngai takin an thawk ṭhin. 

Hei vang hian tumah rêng a huang atâ tlàn chhuak ngam an awm mang lo va, ‘beram bo’ nih chu a duh rêng an awm mang lo. Dik tak chuan, mi tam zawk hian ‘Awma’ a awm avanga he huang chhunga awm a, mawhphurhna hlen hrâm hrâm hi chu khawvàr lam arsi zat lek an ni a, mi tam zawk hi chu mawhphurhna hlen tura min nawrtu ber chu khawtlang leh sakhaw mitmei vènna leh hmai zahna hi a ni zawk. 

He hlauhna leh thununna hi a ril lutuk a, French Sociologist Emile Durkheim phei chuan “Society is God” a lo ti hial a nih kha. A ni asin; kan awih emaw, awih lo emaw, mi tam tak pathian chu ‘society’ hi a ni! 

Amaherawhchu, hetiang hi lo ni mah se, khawtlâng (society) avanga ‘mihring’ nihna nei kan nihna lai a awm tlat a, he society pâwn lama tal fal thei hi chu, Aristotle-a sawi dàn takin, Pathian emaw ramsa kawlh (beast) a nih a ngai ang. Mihring hi chu mi dang mamawh thei leh mi dangte nena chèng hova, inpeizàwn tlâng tura siam a ni a, mi dangte nena khawsak hona chuan ‘nun awmzia’ a siamsak ṭhin. 

Khawtlâng dànin min phuarhna hian kan pianpui zalènna phuar mah sela, he khawtlâng huang chhûngah hian min phuarhna dàn hmangin nun awmze dang min pe thung a, chu nun chu kan ṭhanlenpui avangin min phuarna hliamte chu a nat châng awm mah se, khuareiah chuan phuar kan ni tih kan inhre tawh lo hial ṭhin. 

Mak si tak si chu, he nun leh khawvel hi zalènna pêk a ni a; amaherawhchu, awmze neia kal tur chuan phuartu dàn a mamawh tlat si! 

Ka ṭhian han dâk chhuak la, ngunthluin khawvel hi han thlir teh. Mihring chauh hi phuartu nei kan ni nêm; kan hmuh theih leh hmuh phâk lova khuarel thilsiam zawng zawng hian phuartu dàn an nei vek asin. Nî leh chhawrthlapui te khi he khawvel tâna inpeizàwn turin hmuh theih loh hîpna tha chak takin a phuar mêk a, vana arsite khi an thlasik kawng aṭanga pèng bo lo tura phuar khawm an ni a; savate chu hunpui boruak inthlak mila an zinkawng ngai zawh lêt tura duan lo niin, chawrthlapui hîpna a nat zual chângte hian, tuifinriat cham duai leh dam dap i hmu ngai lovang. 

Nunna hi thihna dàna phuar a ni a, thihna tiam kan nih vang hian, hringnun thuthiam hian awmzia a nei phah ṭhin. Nitina ṭhatna dàn awmze neia kan hmante leh kan hriat thiam theih loh mawina mawizia kan hmuh thiam chhante hi eng dang a ni lo, keimahni piah lamah hian ṭhatna leh mawina dàn tehfung ropui, hringmi thinlung phuar tlattu a awm vang a ni a, hetiang ni suh se, kan khuarel khawvel hian awmzia a nei lovang. 

Nimahsela, vawiina mihringte min phuarhtu dàn tam tak leh khuarel thilsiam dangte phuartu dàn erawh hi chu a inang lo asin. Khuarel thilsiamte hi chu Khuanuin a tira a nih dan tura a pêk dàn hnuaiah an la lêng a, keini mihringte hi chu keimahni dàn siamah keimahni vêk hi kan inkalhhnan a, keimahni leh keimahni kawl kan inbuntir hnuah min chhuah zalèntu tur ngaiin kan au ta ṭhin a; dawhkhànah ziakin dàn kan zam chàmchî a, chu dàn avanga chuan kan inhnialin kan inchemhàr kumkhua ta ṭhin. 

Kan zawn zalènna pawh hian mawhphurhna lian tak a keng tel a; nimahsela, tuna hringnun pêng tina min phuartu mawhphurhnate ai hi

 chuan chu zalènnain a ken tel mawhphurhna phurrit chu a la thlannahawm zawk hle a ni. 

 Ka ṭhian, han ngaihtuah teh, hringnun tawi têah heti rêng rênga hringnun sala tâng chunga mual liam leh mai tur hi chu kan ni em ni? Siam chawp dàn khirh leh kherkhiap awm lohna hringnun lamtluang zawhtu a awm theih ang em? Khawtlâng nun buai tak mai leh a huhâng na tak piah lamah hian ‘nun’ siamin damchhung hun kan vui liam thei ang em? Sakhaw serh leh sãngin a phuar loh ringtu, Siamtu'n tlai ni nèma a tlawh fo hringmi kha an piang leh thei ang em? 

Tuna kan hringnun hi kan en chuan kum za tlâng pawh inbâng liam thei lo hringmi thinlungah Khuanu’n 'chatuan' a dah tlat ang mai hian, zalènna famkim suangtuah thei thinlung hi hringnun thirkhaidiata hlìn behin a awm tlat si a nih hi! 

Chutiang ni ta fam chu, mihring hian zalènna zawn tàwp tik nî a nei thei lovang a, phuar kan ni tih hmu chiangtu apiang chu chhuan tam a ral hnuah pawh zalènna zawngtu an la ni zel ang. 

An zawn zalènna famkim chu he khuarel khawvelah hian an hmu dawn lo tih inhre mah sela, siam chawp dàn hnuaia fam ral ai chuan, he khawvel ngaiha 'helhmang' ni chunga fam chu an thlang fo zawk ang.  Chutiangin kei pawh, zalènna zawn bàn tik nî ka nei dawn si lo va, 'helhmang' ka ni kumkhua mai ni'ang chu!