Book Review: 'Hun Inher Kâra Zofate'
Khêl lova an tih ṭhin angin, Mizo
Academy of Letters chuan tehna leh bûkna chi hrang hrang khai a, an thlitfǐm fê
hnuin kum 2024 chhûnga Mizo ṭawnga chhuak lehkhabu ṭha ber atan, 'Hun Inher
Kâra Zofate' tih F. Vanlalrochana ziah chu a khìn ta ber mai a; a bu a chhah ṭha
bawk a, thu khal leh khà, thu tak leh thu thûk tak a inbilh ṭha ang reng fû mai
a, lehkhabu rotling tak tur zawng a ni phawt mai.
Phêk 425-a chhah a ni a, thupui 41
lai mai chu ṭhen thuma ṭhen a ni. Bung ṭhen tinah hian 'sawi hawnna' a ziak zel
a; a thuziahte hi a ziah hun leh hmunte inang lo tak tak a ni ang tih a rin
theih rualin, a bu chhungah hi chuan a thu inmil deuh uluk takin a rem khawm
thung.
He lehkhabu ziaktu F. Vanlalrochana
hi a lehkhabu tihchhuah tawhte aṭanga thlirin a thupui ber leh vei ber chu
Mizote ram leh hnam chungchang hi a niin a hriat a; ram leh hnam din chhuahna,
hmasawnna tur leh changkan theihna tur hi a thuziak laimu ber a ni. He rilru
hian thuziak turin a nawr kal fo a ni ang, amah ngeiin thuhmahruaiah,
" Ka tui zawng leh chak
zawng aiin kan hnam mamawh nia ka hriat ka dah lian zawk a, chu lam chu ka
thlur bing nasa ṭhin. Tun ṭumah pawh chutiang lam chu ka han buatsaih leh a ni"
"Khawvel hun inher karah
hian kan hnam, hnam te tak tê mai hi kan lo awm ve a, kan dam khawchhuah nana
thu ṭangkaite kan hriat a, min tipaukhauh zeltu tur chanchinte kan hriat nawn
fo hi thil ṭul tak a ni" tiin a sawi a. Lehkhabu ziahte hi ama tih dàn
takin, 'hnam thil' a ni a, hnam tâna ṭangkai tur ngawt vei chunga a buatsaih ṭhin
hi a fakawm a ni.
Khawvel hun inher kara Zofate
chanchin leh chet chhuahna ziahna bu a nih angin a ṭhen khatna chhûngah hian
thupui 15, Mizo 'hnam kalsiam-hmân, tùn leh nakin' hun thlirna lam hawi a awm
a. Thupui hmasa ber, 'History leh Beiseina' tih hi a ngaihnawm nghal phian mai.
Kan hun kal tawh hriat chianna hi hun lo la awm tur hriat thiamna min petu a
nih avangin hnam history hriatna chu hma lam hun atana min khalh ngiltu a nih
theih zia ṭhahnemngai takin a tlangaupui a, a sawi ang ngeiin a ziaktu pawh
hian Mizo hnam chanchin a hriatna hi a thuziak dikna tarlangtu atan a hmang ṭangkai
thiam hle.
"Kan ram hi kan hmangaih
tak zet a nih chuan tih theih kan nei ṭheuh mai. History hi mipui pung khâwmin
an thlak danglam a, mi tlem azâwng ṭhahnemngai zualin an her sawn a, mi mal
hrâtkhawkhêngin an thlakthleng a, mahni awm hmun ṭheuha theih tawp lo chhuah ṭhinte
avangin ram kalsiam a inher rem a, history inbingbilet kan hmu ṭhin" a
han tihte hi, ṭhianhova thupui vai ni khuaa kan ṭawngkam chhuak atana kan awh ṭheuh
tur a ni a, a thu a mawiin a dik a, a dikna pawh a bu chhûnga kan hnam tâna
thawktute chanchin a tar lanah hian a chiang a ni.
Mizo hnam kan darh sarh nasat tawh
zia leh kan rin ang aia kan hnam pawh kan lo tam ve tawh zia chu 'statistical
table' nen min hlui thlap thlap a, India hmarchhak, hmun hrang hrang, khaw
chhak lam Burma ram chhung aṭanga khaw thlang lam West Bengal thlenga hrûtin
Zofa awm zat tur âwm ang a lawr khawm a. A chhiarkawp number chu dik kim thlap
thlap dawn lo mah se, 'Mizoram ramri' piah lama 'Mizo hnam ramri' hung chhûngah
chuan Zofate chu mi 22,98,275 vel bawr kan awm dawn a nih tih min han hriattir
hi, Zofate insuihkawmna leh Greater Mizoram la mangphan a, tuipui zual tân phei
chuan kan hnam tam lam leh len lam hriat nan a pui hle ang.
Ṭhen hmasa ber huanga thupui hrang
hrang hian Mizo hnam sulhnu chhuikir chunga hnam fuih harh tumna leh Mizo hnam
ropuina lai tar lan tumna a tam ber a tih theih a. Commonwealth ram te'n an
vawrh lar chhoh em em, 'postcolonialism' tarmit vuah chungin British lo dotu
kan Mizo lalte leh mi la hriat hlawh lohte chhuanawmna a tar lang a. Mawl vang
leh thisena tuihal an nih vanga phai vai rûn an nih lohzia leh mahni ram chin
humhalh an duhna avanga che chhuak an nih zawk zia a rawn tar lang nawn a.
Indopui 1-na leh 2-na a Mizo tlangvalte ropuina pawh a tar lang thiam thawkhat
hle.
He lehkhabu hlutna ber pakhat nia
ka hriat chu, mipui nawlpuii an hriat loh tur lawr khawm a, Mizo hnam fuih harh
nana a hmang thiam zel hi a ni. Zikpuii pa ṭhahnemngaihna ang deuhin, hnam dang
thil tih dan ṭhate Mizote tân a hauh tlat a, hnam dang history-ah Mizo history kalsiam
a hmu thiam a, hnam dang karah Mizo ropuina a hmuh thiam a ni.
"....kan hnam chanchin kan
hriat tamna ber chu hnam dang sawi leh mi dang ziak te a ni miau a....Mahse,
kan hriat bak ai daihin min thlahtute hi an huaisenin an ralhrat ang tih chu a
rin thiam theih" tiin history phêka kan pi leh pute chanchin kha chhui
chian a ngaih zia a sawi a, thu dik pho chhuak zâwnga history thlirna thara
thlira, a hlutna pek thiam (re-evaluation) pawimawh zia pawh, "Ziakna
phena thil awm hi kan chhui thiam a ṭul, chutah chuan history tak tak kan hmu
fiah zawk fo ang" tiin a sawi a, a pawmawm hle. British officer-te
tarmit ni lova, Lalburha te, Kairuma te thlirna tarmit vuah chunga history kan
en chuan, hawrawp piah lama awm kan hnam chanchin ropui tak hmuh tur a lo awm
reng ṭhin.
Mizo Bible chanchin min han hlui
thei hi tute emaw ṭawngkam takin a taimakthlâk a, a thil hriatthlak hle; mipui
nawlpui tân phei chuan a bengvarthlak. Hetih rual hian, kum 1917 khân Thuthlung
Thar bu pum pui khawla chhut kan neih thu a sawi a. Kan Mizo historian langsar
thil chhui chîk Pu B. Lalthangliana erawh chuan 1917-ah hi chuan an chhu nawn
niin a sawi zawk a, khawla chhut chhuah hmasa tak zawk chu a hma kum chiah,
June 1916-ah copy 1000 lai an chhu chhuak a nih hmel e.
Ṭhen hnihna huang hi thupui awm
tlemna ber mah ni se, a bu puma ngaihnawm ka tih ber lai a ni a. Kan Mizo mi
hmasa kawng hrang hranga chhuanawm tak tak a rawn hrût a. Ṭhangtharte inenletna
tur darthlalang ṭha tak min chhawpchhuahsak a ni. A thuziah dan kalhmang mak ka
tih riau ṭhin erawh chu, mi chanchin a han ziah hian, ṭhenkhat chu a
tlângkawmnaah an pian kum leh an nu leh pa hmingte min han sih hmuh leh
hnuhnawh ṭhin a, chronological anga ziah zel tur phei zawng a ni hauh lo va,
mahse a kar laklawh emaw, a tlangkawmnaah emaw an pian kum leh an chhawr
chhuahnate han ziak leh hnuhnawh ṭhin hi chu a fuh lo deuhin ka hre ve a, a
ziaktu writing style anga kan pawm dawn pawhin, style nalh tak zawng a ni lo
ang.
Tin, thuchângkim (sentence) ṭhenkhat
hi biboh leh ṭiṭoh tak tak a awm nual a, a theih chin chinah ‘Mizo Ṭawng Ziah
Dan’ buin dan a duan ang zawm viau mah se a zawm kim sêng bik lo tih a lang
reng a, mahse hengah hi chuan ka thiam thlap a, tih dik kim barh theih a ni lo
va, siam rem sèn a ni hek lo ang. Hriat thiam hlei theih loh, Mizo ṭawng dik lo
baksak lutuk a awm tamte a nih ngawt loh chuan heng hi chuan a lehkhabu ṭhatna
a hâwl chhe phâkah ka ngai lo va, Mizo ṭawng lama duhtui zualte mit a timim ve ngei ang tih chauh a ni.
Kan pastor leh kohhran upa chhuanawmte
chanchin a lawr khawm hi a ngaihnawm a, kan pastor chhuanawm, Bible lehlinnaa
thawhhlawh tak leh Mizo hnam chanchin chhui kawnga hmahruaitu Rev. Liangkhaia
hming a tel lo leh a bu hrim hrima a lam mang lo erawh hi chu ka lo ui thung a;
ka hriat sual loh chuan Upa Rokunga sunna inkhawm a kaihhruai thu leh thu a
sawi ve thu zawng chauh a lang!
Hnam tana mi chhuanawm zawng zawng
tar lan vek theih a ni lo tih chu a hriat reng a, mahse Rev. Liangkhaia erawh a
hnathawh ngaihtuahin a ropui a, Upa Rokunga an sunna inkhawm 'report' te hian
beng tivar hle mah se, ka ṭhahnemngaihna rilruin hengte ai chuan, Rev. Liangkhaia
sulhnu han hrut ve se la, he lehkhabuah hian mi chhuanawmte ṭhutna tlarah
langsar takin han ṭhu ve se tih a lo duhpui a ni.
Ṭhahnemngaihna rilru aṭanga ka'n
sel tui tam leh duh chu, Pastor leh Upa an nihna zàwnah an chanchin a ziak a, a
ngaihnawm em em rualin, ṭhenkhat erawh kohhrana an rawngbawlna a tar lang tam
lovin ka hria a, 'kohhrana an nihna' aiin 'hla phuahtu' emaw 'zirtirtu' emaw, ‘politician’
emaw an nihna zâwn aṭangtein a ziak a; sual tampui lo mah se, 'Upa' leh
'Pastor' an nihna hminga a ziak a nih chuan kohhran tana an thathawhte han lang
tam leh zual se la, a ziaktu hian a hre em em dawn tih ka chiang a, a chhiartute
tân pawh a hlawkthlak leh zual ngei ang.
Ṭhen thumna hi mimal leh hnam nun
kaihruai dik thei tur thuziak dah khawmna a ni thung a. He mi ṭhen huangah hian
a ziaktu hi a lehkhabu hmasate ang bawkin a inchhiar zau zia a lang a, a
inchhiar zauna chuan hnam rilru a pêk zia a lang bawk. Miin chhiar tina an tin
loh pawh a chhiar peih zel mai niin a lang a, lehkhabu chhiar tam na na na hi
chu, Bible ṭawngkam takin ‘mi takzet’ an ni zel mai a nih hi.
A thusawi lai pawmawm taka siam
tura mimal emaw hnam dang chanchin emaw han rawlh zeuh tur a hre em em maite hi
a chhiartute tân chuan awlsam taka thil hriatzauna zel a ni a, lehkhabu râwn
pawh a nei tam narawh! A vaiin bu 112 lai a ni a, internet sources leh archive
a la râwn tel bawk a, a thu min sih hmuhho hi chu kawng tam takah a rintlak hle
ang.
A thupui zawng zawng hi ngaihnawm
taka chhiar vek theih phei zawng a ni hauh lo va, thupui ṭhenkhat phei chu zep
tel lo se la, a chhiartu tan a 'boring' lo zawk ang tih tur a awm!
Amaherawhchu, heng thupui zawng zawng hi a ziaktuin hnam tâna a ṭhahnemngaihna
tling khawm a ni a; hun inher kâra hnam
tin hma lam pana an insingsak sup sup karah hian, hnam anga hlawhtling taka kan
din khaw chhuah theih nan, 'Hun Inher Kara Zofate' tih bu hian chhiartu leh
chulneltu hmu ṭeuh se la ka ti a, a chhiartu apiangte'n a ziaktu ṭhahnemngaihna
ang hi a phêk tâwp ber an keuh hunah chhar chhuak ngei bawk se tiin duhthu ka
sâm a ni.
A ngaihnawmin a bengvarthlak hle mai. Lehkhabu han review tura inchhiar zau a ngaih ve zia pawh a chiang e.
ReplyDeleteA lehkhabu ziaktu leh a review-tu ka fak takzet e.